Bertekên herêmî û navneteweyî yên bi temamî dagirkirina Afganistanê ya ji aliyê Talîbanê dewam dike. Encamên muhtemel ên vekişîna DYE ji Afganistanê bi peymana bi Talîban re û pirsa ka çi li benda herêmê ye di rojeva cîhanê de ne.
Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan, tiştên ku îro diqewimin û di salên pêş de dê çi bibe, analîz dike û diyar dike ku krîz ne tenê li Iraq û Afganistanê ye.
Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan balê dikişîne ser wê yekê ku hewldanên ji bo vejandina dewleta netewe li Iraq û Afganistanê jî bi ser neketine û wiha pêşbîniya xwe dike: “Tevî ku Amerîka û hevalbenwên wê hemû leşkerên xwe kom bikin lê ew ji çareseriyê dûr in. Di demekê de ye ku pirsgirêk ne pirsgirêkên ku bi rêbazê leşkerî bêne çareser kirin in. Ew ên ku wan wekî terorîstên îslamî îlan kirin, heman sîxurên ku wan bi xwe afirandinî in. Hêzeke ku bi wan re di warê leşkerî de şer bike nîne. Dibe ku tenê Îran hebe. Her çend Îran were lêdan jî, wê hêzên bipirsgirêk zêdetir derkevin holê.”
Abdullah Ocalan diyar dike ku Kirgîzistan, Fas, Yemen, Lubnan, Misir, Îran, Sûdan, Bosna-Hersek û Tirkiye jî heman qeyranên dewlet-netewe dijîn û wiha dibêje: “Pakistan jixwe ji Afganistanê ne cudatir e. Lubnan, Yemen û Sûdan bi berdewamî dikelin. Misir di nermbûna herî biçûk a demokratîk de bi rûxandina rejîmê re rû bi rû ma. Cezayîr hîna bi temamî ji şerê navxweyî rizgar nebûye. Tirkiyeya ku xwe girava îstiqrarê îlan kir, tenê bi operasyonên taybet ên Gladîoyê zindî tê hiştin. Hema bêje ku li Rojhilata Navîn welatek tuneye ku pirsgirêkê wê nebe.”
Di gotara Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan a ku Ajansa ANF’ê ji pirtûka wî ya Manîfestoya Modernîteya Demokratîk berhev kirî de, wiha dibêje:
“Hiyerarşiya pir komploger a li dijî Bircên Cêwî li New Yorkê di 11’ê Îlonê 2001’ê de di rastiyê de destpêkirina hewldana pergala kapîtalîst a ji bo ‘Şerê Cîhanê yê Sêyemîn’ bû. Îslama radîkal ku ji hêla NATO’yê ve û bi vî rengî ji hêla pergala hegemonîk a cîhanî ve û piştî hilweşîna Rûsyaya Sovyetê ya 1990’an, wekî dijminê nû hat îlankirin, bi rastî wekî maskeyekî bîrdozî hat bikaranîn. Di eslê xwe de, mebest ew bû ku hegemonyaya kapîtalîstî ya piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn di welatên bi çanda misilmantî yên Rojhilata Navîn nîvco mabû, bi tevahî were misogerkirin. Bi taybetî dewletên wekî Îran, Iraq, Sûriye, Lîbya ku wek dewletên eşqiya û serhildêr tên binavkirin û hwd. bi rengekî rêkûpêk bi pergalê re û bi giştî bi hegemonyaya cîhanî ya DYE’yê re bikin yek.
Valahiya hegemonîk a ku piştî hilweşîna pergala Sovyetê ya bi ‘Şerê Cîhanê yê Sêyemîn’ a di bin hegemonyaya DYE’yê de derket holê, wê were dagirtin. Di heman demê de dê rê li ber rabûna pêşbazek nû ya gengaz ango Çînê jî bigire. Armanca pêngava yekemîn a li hemberî Afganistanê ew bû ku bilez tevbigere û pêşengiyê bike da ku Rûsya û Çîn valahiya hegemonîk a li Asya Navîn danegirin. El-Qaîde û Talîban ji bo vê armancê wesayîtên pêşîn bûn. Ger bixwaze dikare di nava bîst û çar saetan de dawî lê were anîn. Lê ji bo rewabûna şer, divê hebûna wan timî rojev dagir bikira. Li gorî amadekariyên hatin kirin, pêngava yekemîn a şer bi serketîf derbas bû.
Pêngava Iraqê bi serdestiya teknolojîk ve bi heman lezê gihîşt armanca xwe. Armanc hilweşandina rejîma Saddam Husên bû. Ev armanc pêk hat lê dijwariya rastîn di qada siyasî de derket holê. Piştî hilweşandina rejîmek serhildêr (mirov dikare jê re valîtiya serhildêr a pergalê) mîna li Iraqê, hemû xirabiyên ku di dîroka şaristaniyan de kom bûne, yek bi yek dest pê dikin, mîna ku qutiya Pandorayê vebûbe.
Kaos û anarşî
Iraq ne tenê welatek bû. Ew devera ku pergala şaristaniya navendî yekem car lê hat damezrandin û bi hezaran salan lê geriyayî bû. Ew herêma ku hemû etnîsîte, ol û mezheb lê kom bûne bû. Ji hêla siyasî ve, ew ê yan rejîmek hişk a despotîk an jî pergalek demokratîk a herî radîkal hewce bike. Derfetên pêkanîna rejîmên siyasî yên lîberal ên rojavayî tune bûn. Di heman demê de ew ne qadek bû ku bi civaknasiya rojavayî were analîzkirin. Bi kurtasî, ew ne çandek bû ku bi paradîgmayên îdeolojîk û siyasî yên rojavayî bi hêsanî bi ser bikeve. Rewşa ku derket holê dişibiya rewşa Brîtanyayê ya piştî Şerê Cîhanê yê Yekem. Serkeftina leşkerî nikarîbû heman rolê di qada siyasî de bilîze. Berevajî, bi rûxandina rejîmên despotîk ên kevneşopî, pirsgirêkên civakî yên rastî derketin holê û êdî ne ew pirsgirêkên ku modernîteya kapîtalîst karibe pê mijûl bibe. Ji Sûmeran pê ve heman çerx dubare dibe. Her gavek ji bo çareseriyê dihat avêtin pirsgirêkan girantir dikir. Herî zêde çandên li herêma Iraqê aşkera datîne holê bê ka pratîkên dewlet-netewe çiqasê ji bêçaretî û mezinkirina pirsgirêkan re dibin çavkanî. Di destê modernîteya rojavayî de ji bilî netew-dewletê tu amûreke din nebû. Ew rewşek kaos û anarşîk a tîpîk bû ku wê piştî hilweşînê çêbibe.
Rewşa Afganistanê ji ya Iraqê ne cudatir bû. Li wir jî, amûrek amade tune ku bikeve dewsa dewleta netewe. Bi rastî, rewşa piştî ku qalikê netew-dewletê hat şikandin li hemû herêmê dişibiya hev. Rûpûşa dewlet-neteweyê tenê feraseteke nûjen a modernîteyê derxist holê. Rastiya ku dema vê rûpûşê bikolin derket holê, pirsgirêkên çandî yên ku bi hezaran salan kom bûne bû. Rejîmên despotîk ên kevneşopî tenê çandan tepisandine. Ne mumkun bû ku van çandan tune bikin. Rûpûşa modernîteyê pir seranser bû. Di livandinek herî biçûk de, wê hilweşe û tabloya rastîn derkeve holê. Dema ku hegemonya DYE’yê ji bo birinc diçû Dîmyatê, ew li malê ji sawarê dibû. Pêsirtengiya hegemonên modernîteyê bi temamî wiha bû. Pêvajoya ku bi darvekirina Saddam Huseyîn li Iraqê derket, di warê dewlet-neteweparêziya Rojhilata Navîn de dişibiya dawiya rejîmên monarşîk ên bi darvekirina Louis XVI di şoreşa Fransayê de pêk hat. Çawa ku rejîmên yekdestdar nekarîn sax bibin û bi darvekirina Louis XVI re ketin serdema tunebûnê, rejîmên faşîst ên dewlet-netew jî bi darvekirina Saddam Husên re dê careke din neyên ser hişê xwe û bikevin serdema tunebûnê.
Ji bo derketina Iraq û Afganistanê xebat dike
Her çend pergala hegemonîk hemû hêza xwe bikar tîne jî lê hewldanên ji bo vegerandina dewleta netewe li Iraq û Afganîstanê encam nagire, çawa ku nekarîn restorasyonên rejîmên monarşîk ên li Ewropayê yê heyama 1815-1830’an pêkbînin; dewlet-neteweyên ku hildiweşin jî ne tenê Iraq û Afganistan in. Li hemû dewlet-neteweyan krîzên bi vî rengî têne jiyîn, ji dewlet-netewe ya li Kirgizistanê ya li ser sînorê Çînê heya bi ya Fasê ya li ser Okyanûsa Atlantîk, ji dewlet-netewe ya li Yemen û Sûdanê heya dewlet-neteweyên li Bosna-Hersek û Kafkasya Başûr (yên li Bakur dişibin hev).
Pakistan jixwe ji Afganistanê ne cûdatir e. Lubnan, Yemen û Sûdan bi berdewamî dikelin. Misir di nermbûna herî biçûk a demokratîk de bi rûxandina rejîmê re rû bi rû ma. Cezayîr hîn bi temamî ji şerê navxweyî derneketiye. Tirkiyeya ku xwe girava îstiqrarê îlan kir, tenê bi operasyonên taybet ên Gladîoyê zindî tê hiştin. Tenê yek welatek Rojhilata Navîn tune ku pirsgirêkan nejîn. Dewletên Yekbûyî û hevalbendên wê ji çareserkirina qeyranan dûr in, her çend ku ew hemû leşkerên xwe kom bikin. Wekî din, pirsgirêk ne pirsgirêkên ku bi leşkerî bêne çareserkirin in. Ew ên ku wan wekî terorîstên îslamî îlan kirin, heman sîxurên ku wan bi xwe afirandinî in. Hêzeke ku bi wan re di warê leşkerî de şer bike nîne. Dibe ku tenê Îran hebe. Her çend Îran were lêdan jî dê hêzên bipirsgirêk zêdetir derkevin holê.
Xetereya qirkirinê ya li ser civaka ereb
Dewlet-neteweparêziya ereban jixwe bûye nakokiya sereke ku gelên wê ji wê pir aciz in. Dewleta netewe ya Iraqê ya ku herî xurt xuya dike, niha goristana dewlet-neteweparêziyê ye. Çawa ku yekî nû li şûna yê rûxandî ava nabe, dabeşbûna gengaz a sê dewlet-neteweyên nû jî wê pirsgirêkan girantir bike û pevçûnan bigihîne asta qirkirinê. Dewlet-neteweparêziya erebên şîa-erebên sunî belkî wê bibin şahidê dîmenên herî bi xwîn ên sedsala 21’emîn. Li rewşa heyî mêze bikin, her wiha dema ku bi komkujiya Helepçe û hemû komkujiyên din ên etnîkî û mezhebî yên di dema nêz de bên berhevkirin, wê xofa pevçûnên dewlet-neteweyên pêşerojê baştir were fêhmkirin.
Niha û pêşerojekî ku pir dişibe awayê ku dewlet bajarên di dîroka Sumeran de hevûdu wêran kirine. Ji Fasê heta Yemenê, ji Sûdanê heta Sûriye û Lubnanê, wê ne xelet be ku em binirxînin ku rewşa heyî û paşeroja nêzîk a hemû dewlet-neteweyên erebî ji Iraqê cuda nîn in û nabin. Tevî nakokiya wan a aşkera bi Israîlê re, di eslê xwe de ew di pozîsyona hevkarên ku Israîlê pêkan dikin û bi awayekî objektîf didin de jiyandin in. Hebûna wan bi hegemonya Israîlê mumkun dibe. Dibe ku dewlet-neteweyên ereb herî zêde hewcedarê Israîlê ne.
Li Afganistanê îslamgeriya siyasî
Îslamgeriya siyasî wek netewperestiya li cîhana erebî ji neteweperestiya laîk û netewe-dewletgeriya wê pir bi pirsgirêk e. Ev neteweperestiyên ku xwe dispêre îstîsmara îslama çandî, ji bilî tevgereke ciwan a faşîst nikarin rolekî bilîzin. Heta rastiyek îsbatkirî ye ku di bûyera El Qaîde de, dewlet-netewe nikarin ji rêxistinek pêşîn a provokasyonê ya ku ew bi tevahî bikar tînin wêdetir biçin. Dewlet-neteweyên ereb, çi pîr bin û çi jî yên ku dixwazin ji nû ve werin avakirin, nekarîn û wê ji rola goristanê ya li ser jiyana civakî û li hember kevneşopiya îslamî wêdetir neçin. Saziyên qezenckirina zêde û îndustriyalîzmê ku hêmanên din ên kapîtalîzmê ne, ne di rewşek geştir ji ya dewlet-netewperestiyê de ne. Qezanc û îndustriyalîzma li ser bingeha petrol û avakirinê, çavkaniyên pirsgirêka herî mezin a pêşerojê ne. Gava ku neft xilas bibe û li wir bajar wekî ûr mezin bibin, dibe ku di pêşerojek nêzîk de ji bo ereban bibe mehşerek rastîn.
Afganistan qeyranê bi hemû dijwariya wê dijî
Helwesta Îran û dewlet-neteweyên din hîn bi pirsgirêk e. Jixwe Afganistan û Pakistan krîza dewlet-neteweparêziyê bi hemû xofên wê re dijîn. Felaketa ku şerên netew-dewlet ên sedsala borî aniye serê van gel û çandan, belkî ji bombeya atomê girantir in. Gelên ku behsa wan tê kirin, bi rûxandin, kuştin û komployên ku wan di tu demekî ji dîroka xwe de nedîtine rûbirû dikin. Îran dikare di her kêliyê de rûbirûyê karesateke atomî bibe. Çanda îranî ji destpêkê ve bi modernîteya kapîtalîst re, bi taybetî jî bi dewletperestiya netewe re dijber e. Li dijî van hemû hêmanên ferzkirî li ber xwe dide. Gelên îranî jixwe fêhm dikin ku tewra şîîtî ku wekî diyardeyek pir herêmî û dîrokî tê ferzkirin, neteweperestiyek e, jêdera modernîteya kapîtalîst e û şoreşa îslamî ya Îranê bi vê maskeyê hatî valaderxistin û ji niha ve ew rastî fêmkiriye û radibe ser pêyan.
Rêxistinên bi maske: El Qaîde, Talîban û Hîzbûllah
Tiştê ku li Afganistan û Pakîstanê qewimî ji wan ne cûda ye. Tevî hîleyên Hîzbûllah, El-Qaîde û Talîbanê jî, rastî nayê veşartin. Divê neyê jibîrkirin ku her sê rêxistinên bi maske, ango Hîzbullah, El-Qaîde û Talîban, dewlet-neteweyên xulam jî ava kirine û niha ji bo ku zêdetir ji axayên xwe yên hegemonîk ên wekî DYE û YE’yê zêdetir par bi dest bixin wan wekî amûrên şantajê bikar tînin. Ew vê alavên komployê, kuştinê û komkujiyê yên ku bi hev re çêkirine bikar tînin daku hevdu terbiye bikin û zêdetir paran bistînin li dijî hev bikar tînin. Dibe ku em bi amûrên ku ji bo lîstikên komployî yên herî kirêt ên di dîrokê de hatine çêkirin re rû bi rû ne. Bi van amûrên lîstika komploger mîna ku bi çomaqê polayî dilîzin, gel û çandên wê qetil dikin. Aşkera ye ku bi van amûran, ne pergal dikare li Rojhilata Navîn cih bigire û ne jî dewlet-neteweyên ku hevkarên wê ne dikarin bi pêş bikevin.
Bi dewlet-neteweyên heyî kriz dê hîn kûrtir bibe
Hemû nîşanên der barê qeyrana Rojhilata Navîn de destnîşan dikin ku ji bo dewlet-neteweyan îhtîmalek qels e ku bi restorasyonê re çareyekê bibînin. Di rastiyê de ya ku hegemonyaya DYE’yê dixwest piştî salên 1990’î bike restorasyonek dewlet-netewe ye ku dişibe vejandina rejîmên monarşîk ên salên 1815-1830’î. Lê çawa ku vejandina rejîmên padîşahî ser negirt, restorasyonên dewlet-netewe nemaze li Rojhilata Navîn jî nikarin bixebitin. Wekî din, krîza dawîn a ku welatên Yekitiya Ewropayê ku warê jidayikbûna dewlet-neteweyê ye û rojane kûr dibe, di rastiyê de qeyranek dewlet-netewe bi xwe ye. Ger YE’yê bixwaze krîzê derbas bike, neçar e ku di dewlet-neteweyê de veguherînên radîkal bike.
Dema ku dewlet-netewe rewşa xwe ya serweriyê bidomînin dê krîz kûrtir bibe. Lê belê Yekitiya Ewropayê 60 sal in ku bi sînordarkirina serweriya dewlet-neteweyê re hewl dide ku xwe baştir bike. Ji ber ku ev hewldan jî têrê nakin, gerdûnîbûna qeyrana dewlet-netewe bi zelalî derdikeve holê. Pirs êdî ne ew e ku dewlet-netewe û ji ber vê yekê jî modernîteya kapîtalîst, qeyraneke pêkhatî dijîn? Ew têkildarê tiştê ku wê piştî qeyranê biqewime ye. Depresyon û kaos wê bi çi û çawa were derbaskirin? Ger em bişibînin rewşa piştî hilweşîna împaratoriyên romayî yan osmanî, wê pêwîst be ku têkildarê vê yekê ango rejîm, avabûnên siyasî û şêwazên jiyana civakî yên hevpar ên çawa li şûna dewlet-neteweyan pêş bikevin werin nîqaşkirin û çareseriyê bibînin.
Me xwest nîqaşên modernîteya demokratîk pêş bixin daku krîza dewlet-netewe û encamên wê binirxînin. Gelek bûyerên li Rojhilata Navîn ku berê ji trajediyê derbas bûn û bûn sedema karesatên mezin, êdî ji gelên pêwendîdar (Ermenî, suryanî, helenî, cihû, filistînî, kurd, tirk, ereb, afgan û hwd.) û tevahiya jiyana civakî ya herêmê girtiye nav xwe. Modernîteya kapîtalîst û rejîmên dewlet-netewe ku sedema van karesat û felaketên mezin in, nema dikarin vê pergalê û rejîmên wan wekî çareseriyê nîşan bidin. Ji ber vê sedemê berfirehkirina nîqaşên modernîteyê û nirxandina derfetên derketina modernîteya demokratîk a ji krîzê û çareseriya wê gelekî girîng e. Çavkanî: ANF
