Her roj dengekî nû bi dengê ku ji her alî ve bi daxwaza ‘Edaletê’ ya li dijî bêhiqûqiya li Tirkiyeyê bilind dibe, dikeve rojevê. Ev daxwaza ‘edaletê’ ku dayikên li Kurdistanê pêşengiya wê dikin, carna ji bo girtina cenazeyên zarokên xwe, carna ji bo dîtina kujeran û carna jî ji bo darizandina kiryaran radibe û bilind dibe.
Ji Dayikên Şemiyê heta Dayikên Aştiyê, ji Emîne Şenyaşar heta dayikên Sêmalkayê, jinên ku balê dikişînin ser bêhiqûqiyê li her derê li gelek qadan çalakî pêk tînin. Ajansa Mezopotamayayê (MA) berxwedana birêxistinkirî ya dayikan ku ji dîrokê ve heta îro berhev kir.
Çalakiya ewil: Dayikên Şemiyê
Tevgerên çepgir ên ku di sala 1968’an de bandor li hemû cîhanê kir, li Tirkiyeyê jî xwedî bandor bû. Muhtira (Memorandum) di 12’ê Adara 1971’an de ji bo tepisandina tevgerên şoreşgerî yên ku rabûbûn hat ragihandin. Ji bo tepisandina siyaseta çep a ku piştî muhtirayê dîsa zêde bû, gelek înfaz û komkujî hatin kirin. Li hemberî windahiyên wê demê yên li girtîgehê û kolanan dayikan li bajarên cuda bi dirûşmeya ‘Dawî li êşa zarokan bînin’ çalakiyên girseyî pêk anîn. Pişt re di 12’ê Îlona 1980’an de dayikên ku li derve bi binpêkirinên mafan ên giran ên li girtîgehan têdikoşiyan, bi taybetî ji bo pêşî li windahiyên di dema tepisandina berxwedanên girtîgehê de bê girtin, dest bi berxwedanê kirin.
Di destpêka salên 1990’î de li bajarên bakurê Kurdistanê û Tirkiyeyê ji ber îşkenceyê mirin û windakirin dest pê kir. Li gorî daneyên Komeleya Mafên Mirovan (ÎHD) 543 kesên di binçavan de hatine windakirin. Li hemberî vê yekê ÎHD’ê di sala 1992’yan de bi dirûşma ‘Bila winda bên dîtin’ kampanyaya xwe ya yekemîn li dijî windakirinan da destpêkirin. Ev kampanya di sala 1995’an de bi têkoşîna Dayikên Şemiyê veguherî tevgereke neteweyî. Jinên ku di bin navê Dayikên Şemiyê de derketin qadan, li aqûbeta zarokên ji 27’ê Gulana 1995’an û vir ve hatine windakirin pirsîn û xwestin kujer bên cezakirin. Çalakiya Dayikên Şemiyê ji ber Rewşa Awarte (OHAL) a di 20’ê tîrmeha 2016’an de hatibû ragihandin, di tebaxa 2018’an de hat qedexekirin. Ji ber çalakiya dayikan a li Meydana Galatasaraya Stenbolê hat qedexekirin, li ser înternetê bi rêya hesabên xwe yên medyaya dîjîtal didomînin.
Zarokên xwe nedîtin
Di têkoşîna 27 salan a Dayikên Şemiyê de bêhejmar dayik bêyî ku aqûbeta zarokên xwe hîn bibin koça dawî kirin. Berfo Kirbayir a 105 salî, Fatma Morsûmbûl, Zeynep Guney, Kîraz Şahîn, Cevriye Altunbaş, Meryem Bulut, Fatime Taşkaya, Kesriye Demîr, Makbule Babaoglû, Ziynetî Turkoglu, Fîncan Bîlgîn, Koçerî Kurt, Karaşkun, Hatice Ozturk, Asiye Karakoç, Hediye Coşkûn, Asiye Dogan û Şahsenem Cîhan hin ji van dayikên ku hestiyên zarokên xwe nedîtin û koça dawî kirin.
Têkoşîna 25 salan: Dayikên Aştiyê
Pirsgirêka kurd a ku li Tirkiyeyê bûye rewşek kronîk û xitimîna wê bûye sedem ku şer bi salan berdewam bike. Dayikên ku zarokên xwe di şerê ku 40 sal zêdetir e dom kir de jiyana xwe ji dest dan, ji bo aştiyê bi salan li ber xwe dan. Ji bo şer bi dawî bibe, di sala 1996’an de nêzî 15 dayik hatin cem hev û Înîsiyatîfa Dayikên Aştiyê ava kirin. Têkoşîna Dayikên Aştiyê ku bi 15 kesan dest pê kir îro gihîşt bi hezaran. Çalakiya yekemîn a dayikan a ku deng veda û bi bandor bû, di sala 1999’an de meşa ji Amedê ber bi Enqereyê ve di destên wan de laçikên spî û gul hebûn meşiyan. Meşa ku 40 dayikan xwestin bi dirûşmên ‘Ji bo kesên mayî’ û ‘Em dayik in, em ji bo aştiyê ne’ li ketina Enqereyê hatin astengkirin û destûr nehat dayîn. Lê belê çalakiya dayikan li her derê belav bû û deng veda.
Daxwazên wan sînoran derbas kirin
Dengê Dayikên Aştiyê yên ku yek kêliyek jî ji têkoşîna aştiyê ya li dijî şer paşve nema, sînoran derbas kir. Dayikan di sala 2002’an de ji aliyê Parlamentoya Ewropayê ve hatin vexwendin, li vir jî daxwaza xwe ya aştiyê dubare kirin. Piştî sala 2004’an têkoşîna Dayikên Aştiyê hem li welat hem jî li derve deng veda. Yek ji damezrînera Înîsiyatîfa Dayikên Aştiyê Meyesser Guneş di sala 2005’an de ji bo Xelata Aştiyê ya Nobelê namzet hat nîşandan. Dayikên Aştiyê ku timî li qadan in, gelek çalakiyên aştiyê îmze kirin. Di sala 2015’an de di çarçoveya 1’ê Îlonê Roja Aştiyê ya Cîhanê de li Enqereyê li hev civiyan û bi pankarta ‘Ne keçek me ne jî kurekî me heye ku em biçin şer’ û ‘Pêdiviya vî welatî bi aştiyê heye’ heta parlamentoyê meşiyan.
Di her çalakiya dayikan de tundî kêm nebû. Leşker û polîsan bi jopan êrîşê wan kirin, li wan dan, bi erdê re kaşkirin, hatin binçavkirin û girtin, lê tevî van hemû tiştan jî dayikan dev ji nirxên ku ji bo zarokên xwe feda kirine, bernedan û ji ya xwe ve nehatin xwar.
Zarokên wan di goristanên ‘Bêkesan’ de veşartin
Dema ku em gihîştin sala 2015’an ku rêveberiya xweser di wê heyamê de hat ragihandin ku cenazeyên endamên HPG, YPS/YPS-JIN’ê yên di dema qedexeya derketina derve de, di pevçûnan de jiyana xwe ji dest dabûn radestî malbatan nehat kirin û li ‘Goristanên Bêkesan’ hatin veşartin. Tevî ku hemû serlêdanên malbatan bêbersiv tên hiştin jî, têkoşîna dayikan a ji bo cenazeyên zarokên xwe werbigirin dewam dike.
Wêneyên hovîtiyê: Egît Îpek
Halîse Aksoy yek ji wan dayikan e ku ji bo cenazeyê lawê xwe werbigire, ji sala 2017’an deriyek nema lê neda. Cenazeyê kurê wî Egît Îpek ê di pevçûna 10’ê Nîsana 2017’an de li Dêrsimê jiyana xwe ji dest da, bi kargoya PTT’ê di pakêtekê de ji dayika wî Emîne re hat şandin. Li hemberî vê bûyera ku bû sedema bertekên mezin û li seranserî dinyayê deng veda, ji eniya AKP’ê daxuyaniyên ‘Cenaze li holê nîne, hestî hene û li gorî rêgezê ye’ hat dayîn.
Li sînor berxwedan: Dayikên Sêmalkayê
Êrîşên dewleta tirk ku di 23’ê Nîsanê de li dijî deverên Metîna, Zap û Avaşînê yên bi ser başûrê Kurdistanê ve ne dabû destpêkirin berdewam dike. PDK jî piştgirî dide şerê Tirkiyeyê yê li dijî PKK’ê. PKK’ê destnîşan kir ku di operasyona ku bi mehan e berdewam dike de bikaranîna çekên kîmyewî ji aliyê Tirkiyeyê ve bi encamên xwe re pêşkêşî saziyên navneteweyî kir û banga lêkolînên li cihê bûyerê hat kirin. Di çalakiya ku 28-29’ê tebaxê de li herêma Xelîfanê hat lidarxistin de ji 7 gerîlayên HPG’ê 5 gerîla şehîd bûn. Tevî ku 3 meh di ser êrîşê re derbas bûne jî cenazeyên ku PDK’ê desteser kirine nadin malbatên wan. Malbatên gerîlayên HPG’ê ji bo cenazeyên zarokan werbigirin xwestin ji rojavayê Kurdistanê di Deriyê Sînor ê Sêmalkayê de derbasî başûrê Kurdistanê bibin. Lê hêzên taybet ên girêdayî PDK’ê nehiştin dayik bikevin herêmê. Li ser vê yekê dayikan di 21’ê cotmehê de li Deriyê Sînor ê Sêmalka dest bi çalakiya rûniştinê kirin û xwestin cenazeyên wan bên wergirtin. Malbatên ku ev nêzî 2 meh in li ser sînor li ber xwe didin diyar kirin ku heta cenaze wernegirin dê neçin tu cihî, dayikên li herêma Rojava jî piştgirî didin çalakiya li ser sînor.
Ber bi sînor ve meşa piştgiriyê
Li Herêma Botanê bi pêşengiya dayikan di 11’ê mijdarê de ji navçeya Silopiyayê heta Deriyê Sînor ê Xabûrê ji bo piştevaniya dayikên li Sêmalkayê di nobedê de ne meş li dar xistin. Dayikên Aştiyê yên li Wan û Colemêrgê jî bi armanca piştgiriya dayikên Sêmalka di 13’ê mijdarê de ji navçeya Geverê ya Colemêrgê ber bi sînor ve meşiyan banga ‘Bila dawî li bikaranîna çekên kîmyewî were anîn û cenaze radestî malbatên bikiné hat kirin. Nobeda dayikan a li Sêmalkayê di roja 61’emîn de berdewam dike.
Li aliyekî têkoşîna ji bo wergirtina cenazeyên zarokên xwe ya dayikan didome li aliyekî din jî li hemberî bêhiqûqiyê ji çar aliyên Tirkiyeyê daxwazên edaletê dest pê kir. Dayikên ku li dijî şerê ku Tirkiye li hundir û derve dimeşîne dengê xwe derdixin û serî radikin. Li dijî bêhiqûqiya hikûmeta AKP’ê dest bi nobeda edaletê kirine.
Remza edaletê: Emîne Şenyaşar
Emîne Şenyaşar a ku hevjîn û 2 kurên wê di sala 2018’an de li navçeya Pirsûsê ya Rihayê ji aliyê xizm û parêzvanên parlamenterê AKP’ê yê Rihayê Îbrahîm Halîl Yildiz ve hatin qetilkirin û 3 kurên wê bi giranî birîndar bûn, 271 roj in li ber Edliyeya Rihayê daxwaza edaletê dike. Emîne Şenyaşar ku ji bo kiryar bên girtin û darizandin û ji bo kurê xwe Fadil Şenyaşar ê girtî bê berdan her roj ji navçeya Pirsûsê li gel lawê xwe Ferît tê ber Edliyeya Rihayê û Nobeda Edaletê li dar dixe. Dayika Emîne bû sembola edaletê. Dayika Emîne bi têkoşîna xwe ya edaletê re bi gelek nexweşiyan ket, dest bi tedawiya psîkolojîk kir, di çavê wê yê rastê de ji sedî 70 astengiya dîtinê heye. Dayika Emîne bi qêrîn, hêsir, lorandin, zêmar, girî, daxwaz, têkoşer, berxwedêr û lêgerîna edaletê ya di bin axê de bûye nûnera têkoşîna edaletê.
Malbatên girtiyan nobed dan destpêkirin
Herî dawî malbatên girtiyên nexweş û girtiyên ku cezayê wan qediyaye û nayên berdan di 15’ê mijdarê de li avahiya Baroya Amedê çalakiya ‘Nobeda Edaletê’ dan destpêkirin. Her roj malbatek beşdarî nobedê dibe û nobet berbelav dibe. Malbat daxwaz dikin ku demildest zarokên wan bên berdan. Li gorî daneyên ÎHD’ê tenê di 3 mehên destpêkê yên sala 2021’an de 13 girtiyên nexweş li girtîgehan jiyana xwe ji dest dane. Hejmara girtiyên nexweş ên di sala 2020’an de jiyana xwe ji dest dan bû 27 kes bûn. Malbat ji bo ku cenazeyên zarokên wan ji hepsan dernekeve her roj li Baroya Amedê nobedê digirin û daxwazên xwe yên edaletê tînin ziman.
