Peymanan û belgeyanê Mîyaneteweyan de bi ziwanê may perwerdeyî, yew heqo ewrensel o. “Merdim wexto ke yeno dinya, bi ziwanê may, bi kultur û erf û edetanê xo; kesayetîya xo înşa keno û wayîrê yew nasnameyî beno. Gedeyo ke bi ziwanê may nê, bi yewna ziwanî perwerdeyî veyno; hetê psîkolojîy ra, hetê pedagojîy ra û hetê sosyolojîy ra probleman ciwîyeno. Nişno xo tam îfade biko/bikero, pasîf maneno, heme hewa ra tepa/tepîya maneno.
Tirkîye de, bi kurdkî, lazkî, erebkî û çerkezkî perwerdeyî qedexe ya. Qedexekerdişê ziwanê may, yew gureyê aqilî nîyo. Tirkîye de, bi têkoşîna ziwanê may, qismen tayê heqê bigêrî zî qedinayîşê demê/prosesê çareserîy dima, nê heqî zî yew bi yew tepa/tepîya girîyayê.
Sazîy û dezgeyê kurdkî yê ke ameyê girewtiş nê yî:
Dibistano ke bi kurdkî Amed de perwerdeyî dayênî û nameyê ey Ferzad Kemanger bi, 9ê Teşrîna Verêne 2016 de ame qefilnayîş. Merkezê KURDÎ-DER o ke Amed de û 37 şaxê ya yê ke sewbîna bajaran de bî, bi yew KHK ameyê qefilnayîş. KURDÎ-DER kurdkî rê yew xizmeto pîl kerdênî.
Dibistano ke Cizîre de bi kurdkî perwerdeyî dayênî û nameyê ey Dibistana Seretayî Bêrîvan bi, 2014 de abibi berê ey hîrê ray mor kerd. Dima zî wexto ke newe ra abibi, na ray/rey Qeyûmê Cizîre qefilna û perwerdeyîya ey edilnaya.
Dibistano ke 2014 de Gewer de abibi û kurdkî perwerdeyî dayênî û nameyê ey Dibistana Uweyş Ana bi û tede 800 wendakaran bi mufradatê kurdkî wendênî, hetê Qeyûmê Gewerî ra ame qefilnayîş. Alternatîfê ey yo ke Perqê Mûsa Anterî de amebi akerdiş, o zî 2016 de hetê qeyûmî ra ameyo padayîş û herinda nê dibistanî de qereqol abîyo.
Dewa qezaya Licê Kerwas (Yalaza) de, dibistano ke çar qatin bi û tede perwerdeyîya kurdkî dîyayênî 12ê Nîsane 2017 de bi makînayan ameyo xirabekerdiş. Rewşa înan ewta de bellî ya, aseno ke kurdkî ra û kurdan ra nefret kenê. No zîhnîyet, nêweş yew zîhnîyet o. Xora heme meseleyê Tirkîye, no zîhnîyeto nêweş ra yenê meydan.
Akademîya Ehmedê Xanî û Komeleya Wêjekarênê Kurd (Kurt Yazarlar Bîrlîgî) bi KHKyan ameyê qefilnayîş. Dibistanî ke bi mufredatê kurdkî perwerdeyî dayênî û nameyê înan Zarokîstan bi û kreşî bînî hetê qeyûman ra ameyê qefilnayîş û herinda înan de bi mufredatê tirkî perwerdeyî yena dayîş. Tayê dibistanan de zî kursê Qûr’anî yeno dayîş.
Mamosteyî ke Zanîngehê Artukluyî de kurdkî perwerdeyî dayênî, semedo ke îxrac bîyê, no zanîngehî de zî xebata kurdkî fîîlen pasîfîze kerda.
Yewna het ra zî Kovara Tîrojî, Dîcle Haber Ajansi, Yuksekova Haber, JINHA û Azadîya Welat bi KHKyan ameyê qefilnayîş. Rayna televîzyonî ke kurdkî weşan kerdênê û nameyê înan; Azadî TV, Jîyan TV, Denge TV, Van TV, Ozgur Gun TV, Hayatin Sesî TV yo ameyê qefilnanayîş. No hukmatê AKP/MHPyî yew het ra behsê demokrasî û huqûqî kenê, la yewna het ra zî adeta wazenê ke bi temam kurdkî orte ra hewanê. Kurdkî bênefes vîyardî. Tirkî çende ziwanê yê tirkan bo, kurdkî zî ende ziwanê yê kurdan o.
Çi heyf ke qanûnanê xo de zî perwerdeyîya kurdkî qedexe kerda. Mesela Madde: 42 de vajîno ke; “Tirkî ra teber, bi yewna ziwanî, perwerdeyî nêdêna” Rayna vajîno ke; “Ziwano fermî; tirkî yo. Bi ziwanê may pewerdeyî, welat bar (par) beno.”
Epey Peymanan û Belgeyanê Mîyaneteweyan de “Bi Ziwanê May Perwerdeyî”, se yew heqo bingeyî (temel) yeno qebulkerdiş. Mesela “Peymana Vera Cîyakereya Perwerdeyî, Peymana Heqanê Ekonomî Sosyal û Kulturî, Deklerasyonê Heqanê Neteweyan Yan Etnîkîyan, Heqê Mensûbanê Şexsanê yê Dînan Yan Ziwanan, Şertê Hereman û Ziwanê Kêmneteweyanê yê Ewropa” Dibistananê fermîyan het de bi goreyê dîn, ehlaq û ziwanê şarî yan şexsan, bi fermî dibistanî yenê sazkerdiş û bi ziwanê may, perwerdeyî yena dayîş.
Tayê dewletî ke tede, yew ziwan ra vêşêr qalî beno û dibistananê dewlete de, bi ziwanê may perwerdeyî yena dayîş nê yî: Mesela Belçîka de, her mintiqa; bi ziwanê xo û ziwanê fermî dibistananê dewlete de perwerdeyî veynenê. Fînlandya de, cayo ke bi zêde Swêdij î/îsweçij î, bi ziwanê swêdkî/îsweçkî perwerdeyî dêna. Swîs/Îswîçre de çar ziwanê fermî/resmî û 26 kantonî estê. Her kanton, bi ziwanê xo yo fermî/resmî perwerdeyî dano. Luksemburg de perwerdeyî, bi zaf ziwanan dêna. Luksembûrgkî het de, almankî û fransizkî zî perwerdeyî dêna. Spanya/Îspanya de, bi zaf ziwaney perwerdeyî veynêna. Modelo yewin de; bi ziwanê spanyolkî/îspanyolkî perwedeyî dêna, ziwano dîyin yeno bonderkerdiş. Modelo dîyin de; ziwanê heremê Xoserî, ziwanê perwerdeyî yo, spanyolkî/îspanyolkî zî yeno bonderkerdiş. Kanada de îngîlîzkî û fransizkî wirdî zî ziwanê fermî/resmî yî. Kam mintiqa/herem de bi kam ziwanê vêşê qalî beno, bi ay ziwanî perwerdeyî yena dayîş. La wexto ke mureceatêko bes bibo, bi yewna ziwanî zî pewerdeyî dêna.
Çîn de 51 ziwanê, Hîndîstan de 36, Iraq de 8 ziwanê, Îtalya de 11 ziwanê, Fîlîpîn de 17 ziwanê, Rûsya de 34 ziwanê, Îngîlîstan de 8 ziwanê, Spanya de 5 ziwanê fermî (resmî) estê. Nê dewletî tede dinya de, yekun 194 dewletan ra 113 dewletan de yew ra vêşêr ziwanê fermî/resmî estê, bi nê ziwanan perwedeyî zî yena dayîş. Nê 113 dewletî bi ziwananê cîya-cîyan bar (par) nêbenê. Tersê ey, na polîtîka sîrayetê kultur, edebîyat û hunerî kena û nê dewletî no war de aver şonê. Dewleta Tirkîye zî bi perwerdeyîya zaf ziwanî bar/par nêbena. No sendromê barbîyayîşî/parbîyayîşî zaf zirar dano şaranê Tirkîya ro.
Tirkîya de, eke ziwan û kulturê kurdan qebul bibo û ziwanê kurdkî bibo zîwanêko resmî û bi ziwanê may perwedeyî bibo, meseleya kurdan zî asan çareser bena. Bi ziwanê may perwerdeyî, yew heqo ewrensel o. Qedexekerdişê perwerdeyîya ziwanê may, xeyrê însanî yew têgeyr o.
