Sîstem dekeweno qrîz/qeyran. Sîstem hem hetê ekono mî ra, hem zî hetê sîyasetî ra xetimêno. Semedo ke sîstem no qrîz ra vejîyo; damara nîjadperestî û dînê xo rê kenê alet polîtîkaya cengî dekenê dewre. Ewta de yew het ra heq-huqûq dewre ra vejeno. Sîyaseten bi na polîtîka, newe ra îqtîdarê xo gênê emnîyet. Tay zî bibo emrê îqtîdarê xo derg kenê.
Wexto ke ceng bibo; wahşet, dram, merg, koç û xirabekerdiş yeno ciwîyayîş. Ez ewta de wazena ke, şer/cengê senê hewa tesîrê ekonomîyî keno, analîz bika/bikera. Amancê ma ewta de dîqetantişê terafanê cengî yo. Û bi sîyaset, bi dîyalog vindertiş û qedînayîşê cengî yo.
Ma şîynî mesrefê cengî, hîrê merhale de etud bikî/bikerî. Ay yewin; hedreya cengî ya. Ay dîyin prosesê cengî yo. Ay hîrêyin prosesê peynîya cengî yo.
Hedreya cengî, cengî ra ver bena. Planê cengî no dem de awan beno, no demde tedbîqatî pratîze benê. Yewna het ra bellî yew hûmare leşkeran, se qitaya hedre awan bena. Mesela Tirkîye de, dormareyê 370 hezar leşker heme wext aktîf o. Û tam tehcîzat ceng rê hedre yo.
Wexto ke ceng dest pêbiko, fatûraya cengî, rayna xizanan rê birêna. Gedeyê xizan zeh benê. Ayo ke kişeno xizan o, ayo ke mireno zî xizano. Ayo ke xizan beno rayna xizan o. Bi hezaran merdimî seqet manenê. Dewî, qezayî, şaristanî xirabe benê. Bi mîlyonan merdimî koç kenê. Bi mîlyonan merdimî xabata ekonomî ra derkenar benê. Heme tewir çekî û muhîmatê înan yenê ceribnayîş. Teyareyî û helîkoterê cengî yenê şuxulnayîş. Wextê cengî de heme sazî û dezgeyê dewlete, goreyê ekonomîyê cengî organize benê. Ekonomî bi temam ceng rê xizmet keno.
Yewna het ra qorê merdimî, no qaosê cengî ra îstîfade kenê. Yewna het ra fabrîqeyê çekan, yewna het ra fabrîkayê kîmyayî yew karo pîl kenê. Semedo ke şaristanî, dewî û qezayî ser û bin benê, xerabebîyayîşê nê şaristan ra tayê muteahîdî dewlemed benê. Ceng de, çiyê werî fay beno. Xebata zîreetî vindena. Mahsûlê zîreetî vay benê. Zafê merdiman, semedo ke payra vindrê, zêran/altinan, siman û çîyanê xo yê qîymetinan roşenê. No tewir dayîş û girewtiş de, dewlemendê cengî vejînê meydan. Pere pûl beno. Enflasyon/fayey sereyê xo gêno şono.
Ceng de û ceng ra pey, bêkarey vêşî bena. Yanî zafê ey şar xizan beno, tay merdimî dewlemend benê. Hetta zafê şîrketan îflas kenê. Semedo ke gureyê zafê şirketan û bazirganan, dolar ser o yo, îflas kenê û konkordato îlan kenê.
Dewleta Tirkîya, polîtîkaya xo yê teberî zî goreyê cengî awan kenê. Yew het ra semedo ke zereyê Tirkîya de sîyaseten rayanê xo vêşê bikê, herra Sûrîye de operasyonê cengî pratîze kerdê. Yewna het ra nê 40 serrî ra vêşêr o ke yew ceng dewam keno. Yeno vatiş ke no ceng de 450 mîlyar dolar yew pere xerc bîyo. Yanî nê çenday serrî yo ke, ekonomîyê cengî pratîze beno. Wexto ke na polîkaya cengî dewam biko, Tirkîye; ne hetê sîyasetî ra, nezî hetê ekonomî ra normalîze bena.
Tirkîye de, nê rojan de, tayê cayan de, mexazeyê tanzîmî abîyê. Nê mexazeyê zî derdê şaran derman nêkenê. Wexto ke mexazanê tanzîmî rê sewzi bigêrê; bazaran de marketan û dikanan de sewzi û meyweyî fay benê. Bi nê têgeyrê xo, tena çimanê şaran bestenê. Aseno nê mexazeyî, seba ke weçînayê hereman qezenc bikê, dekerdê dewre. Na zî eşkera ya ke, wexto ke ekonomîyê cengî dewam biko, enflasyon wardeno sewzi tede heme çîy vay beno. Çunku pere zafê ey cengî rê şono.
Aseno ke hetan 31ê Edare 2019 ko ina /wina hewa îdare bikê/bikerê. La 31ê Edare ra pey ko enflasyon rayna wardo. Rayna ko yew qrîzo/pîl vejîyo. Çunku bêkarey vêşê bîya. Banî ke virazîyayê nêroşênê. Se ra 77.2 rotişê banan kewto. Çîyê werî, se ra 50 fay bîyê. Mahsûlatê sanayîyî zaf kewto. Rewşa sektorê zîreetî baş nîya. Xora goşt ra bigêrê hatan baqlîyat teber ra îthal benê.
Semedo ke Tirkîye, hem qrîzê ekono mî ra, hem zî qrîzê sîyasîyî ra bixelîsîyo, hem zerreyê Tirkîya de, hem zî teberê Tirkîya de, ganî polîtîkaya heq, huquq, aşîtî û demokrîyî esas bigêro. Eke Tirkîye, polîtîkaya aşîtî û demokrasîyî esas bigêro; her çîy ra ver, hinê gonîya ciwanan billa nêbena. Yewna het ra zî hetê ekonomîyî ra zî aver şona. Sebebê enflasyonî û vayey polîtîkaya cengî ya.
