Di ser hilweşîna Komara Kurdistanê ya Mahabadê û destketiyeke mezin a gelê kurd re 73 sal bihurî. Ji ber nebûna yekitiya neteweyî îro jî destketiyên kurdan di bin metirsî û êrîşên dagirkeriyê de ne
Di ser hilweşîna Komara Kurdistanê ya Mahabadê re 73 sal derbas bû. Komara Kurdistanê di 22’yê Çileya 1945’an de bi pêşengtiya Qazî Mihemed li bajarê Mahabad ê rojhilatê Kurdistanê hat damezrandin. Lewma wekî ‘Komara Mahabadê’ jî tê naskirin. Komar piştî 11 mehan, di 17’ê Kanûna 1946’an de ji aliyê rejîma Îranê ve hat hilweşandin.
Bi Şerê Cîhanê yê Duyemîn re Sovyetê û Brîtanyayê Îran dagir kirin. Valatî di desthilatdariya Îranê de çêbû. Şah Riza Pehlewî ji ber zextên zêde yên Brîtanyayê neçar ma di Îlona 1941’an de dest ji kar berde û Îranê terk bike. Piştî wê desthilatdarî ket destê kurê wî Mihemed Şah Reza.
Dema ku Îran ji aliyê Sovyet û Brîtanyayê ve hat dagirkirin, desthilatdariya hikûmeta navendî li ser herêmên rojavayê Îranê kêm bû. Di heman demê de Sovyetê jî piştgiriya xwe ji bo gelên bindest nîşan da. Vê yekê derfet da gelên kurd û azerî ku mafên xwe bi dest bixin. Di vê çarçoveyê de li bajarê Mahabadê Komara Kurdistanê û li bajarê Tebrîzê jî Komara Azerbaycanê hatin avakirin.
Hewldanên ji bo avakirina Komara Kurdistanê
Di 16’ê Tebaxa 1942’yan de Komeleya Jiyaneweyî Kurdistanê ji aliyê komek rewşenbîr û siyasetmedarên kurd ên wekî; Hiseyîn Firuher, Ebdulrehman Zebîhî, Ebdulrehman Îmamî, Ebdulqadir Muderîs, Necmedîn Tewhîdî, Mihemed Nanewezade, Elî Mihemedî, Mihemed Eshabî, Ebdulrehman Kiyanî, Sedîq Heyderî û Qasim Qadirî ve hat damezrandin. Kurtenavê komeleyê jî wekî (JK) hat diyarkirin.
Komara Kurdistanê hat ragihandin
Piştî 2 salan sê rêveberên komeleyê ji aliyê rejîma Îranê ve hatin girtin. Li ser vê yekê rêveberên din ên komeleyê bi Qazî Mihemed ku kesayetekî navdar ê Mahabadê bû re pêwendî çêkir û xwestin tev li komeleyê bibin. Qazî Mihemed di encama van pêwendiyan de tev li komeleyê bû û sala 1945’an li gel çend kesayetên din çû paytexta Azerbaycanê Bakû. Li wê derê hevdîtin li gel Serokwezîrê Azerbaycanê Cehfer Baqruv kirin, daxwaza piştgirî û alîkariya Sovyetê ji bo damezrandina Komara Kurdistanê kirin.
Piştî şande ji Bakû vegeriya, Rêxistina JK’ê navê xwe weke Hizba Demokrata Kurdistan guhert û yekem kongreya xwe di Cotmeha 1945’an de lidar xist. Di vê demê de Îranê jî lawaz e û hêzên wê ji hinek herêman derketin. Her wiha Sovyetê jî piştgirî da Qazî Mihemed. Bi vî rengî di 10’ê Kanûna 1945’an de Hizba Demokrat a Azerbaycan bi serokatiya Cehfer Pîşewerî li Tebrîzê Komara Azerbaycanê ragihand.
Piştî 5 rojan bi heman awayî hêzên artêşa Îranê ji Mahabadê hatin derxistin û di roja 22’yê Çileya 1946’an de Komara Kurdistan li Mahabadê hat ragihandin. Komarên Kurdistan û Komara Azerbaycan di nava pêwendiyên xurt de bûn.
Biryarên Komarê
Armanca Komara Kurdistanê ji gel re hat vegotin û gel jî ji dil qebûl kir.
Biryarên sereke yên têkidarî komarê hatin qebûlkirin wiha ne:
- Zimanê kurdî dê bibe zimanê ragihandin, xwendin û rêveberiyê
- Ji bo karên dewletê û mijarên civakî lêkolîn û çavdêrî bike, meclis hat avakirin.
- Endamên meclisê ji nava gelê herêmê hatin hilbijartin.
- Yekitî û biratiya bi gelê Azerbaycanê re hat xurtkirin.
- Ji bo kesên karker û rayedaran yasayek wekheviyê hat derxistin.
Lihevkirina Sovyet û hikûmeta Îranê
Dema Komara Kurdistanê sazûmaniya xwe bi cih dikir û gavên girîng diavêt, di siyaseta herêmê de jî guhertin çêdibûn. Di 26’ê adara 1946’an de hêzên rojavayî û bi taybetî jî Amerîka zext li Îranê kirin ku Sovyet ji bakurê Îranê derkeve. Di encama van zextan de Sovyetê û Îranê li hev kirin û hêzên Sovyetê ji bakurê Îranê derketin.
Sovyetê pişta xwe da kurd û azeriyan
Sovyeta li ser fikra sosyalîzmê hat avakirin û alîkariya gelên bindest dikir da ku bigihîjin azadiya xwe û xwe bi xwe rê ve bibin, destek dida gelên li başûrê sînorên Sovyetê. Lê belê ev pîvan ji bo kurd û gelê azerî hatin binpêkirin.
Piştî hêzên Sovyetê di Hezîrana 1946’an de vekişiyan, hêzên Îranê dest bi êrîşên ser Komara Azerbaycanê kir. Ev yek bû sedem ku pêwendiya Komara Kurdistan bi Sovyetê re qut bibe. Komara Kurdistan di aliyê aborî û leşkerî de nekarî êdî alîkariyê bistîne.
Xiyaneta navxweyî
Li aliyê din, Komara Kurdistanê hewl dida yekitiya kurdan ava bike û dixwest eşîrên din ên kurd tev li Komarê bibin, lê nikarî vê piştgiriyê ji eşîrên kurd wergire. Komarê ji ber vê çendê nekarî sînorê xwe ji Mukriyan û derdora Mahabadê zêdetir berfireh bike. Lewma wekî Komara Mahabad jî hat binavkirin.
Dema Sovyetê Komar bi tenê hişt, di aliyê aborî, berheman de gelek zehmetî hatin kişandin. Eşîrên destpêkê bi komarê re bûn jî êdî bi tu awayî piştgiriya Qazî Mihemed nekirin. Gelek ji wan eşîran Qazî Mihemed bi tenê hiştin.
Komara Kurdistanê hat hilweşandin
Li gel van geşedanan, artêşa Îranê jî êrîşî komarê kir. Di 17’ê Kanûna 1946’an artêşa Îranê xwe gihand navenda bajarê Mahabadê ku paytexta komarê bû. Hinek serokeşîr ji herêmê reviyan, lê Qazî Mihemed û hevalên xwe heta dawiyê berxwedan nîşandan. Lê belê li gorî hinek çavkaniyan Qazî Mihemed ji bo rê li komkujiya gel bigire, xwe radestî hêzên Îranê kir. Piştî wê di 31’ê Adara 1947’an de Qazî Mihemed û hevalên wî li Meydana Çarçira ya Mahabadê hatin darvekirin.
‘Ger komarê dewam kiriba wê li herêmê demokrasî pêş ketiba’
Di rewşa niha de ku li herêmê destwerdaneke hêzên derve heye, her wiha 100 sal di ser peymana dagirkirin û parçekirina Rojhilata Navîn dibihure û kurd hê jî yekitiyeke neteweyî ya pêwîst pêk neanîne metirsiya dubarebûna ezmûna Komara Kurdistanê ya Mahabad li ser destketiyên kurdan çêdike.
Têkildarî mijarê Endamê KNK’ê û nivîskar Letîf Fatih Ferec axivî û wiha got: “Têkildarî Komara Mahabad û ew 11 mehên ku kurd bûn xwediyê wê, ger dirêj kiriba dikarîbû li vê herêmê demokrasiyê pêş bixe. Wê di pêkvejiyana bi pêkhateyên din re roleke mezin a kurdan hebûya. Lê belê yek ji sedemên hilweşandina komarê ew bû ku Rûsyayê derew li kurdan kir û li gel Îranê lihevkirin pêş xist. Komarê jî nikarî rê li ber van hemûyan bigire. Beşek ji axayên ku dîtin berjewendiyên wan dikeve metirsiyê çûn cem hikûmetê, Komar bi darvekirina Qazî Mihemed û hevalên wî bi dawî bû.”
‘Çareseriya sereke guhertina eqliyeta siyasî ya rêveberan e’
Letîf Fatih Ferec diyar kir ku sedema yekemîn a vê ezmûnê dirêj nekir nebûna yekrêziyê ye û ev tişt diyar kir: “Li gor min çi marksîst çi îslamî her reng, ol û baweriyê me dike netewe. Divê em ziman û mirovbûna xwe bidin pêş. Heke di bedena me de birînek çêbibe em ê karibin bi yekrêziya xwe derman bikin, bedena xwe biparêzin. Ji bo vê çareseriya sereke guhertina eqliyeta siyasî ya rêveberan e.” ROJNEWS
