Îbrahîm Bulak
Min demêko derg bî, rojnameyê Roja Neweyî meraq kerdinê, semedê meraqê min zî yew heskerdiş diyine zî wayîrê rojnameyî Dogan Kiliç bî. Deste min de agahîyî ke estbî nîşan daynî ke Dogan Kiliç yew Kurd, yew roşnvîrê û rayberê elewîye yo. Bi sayeya cigêrayox Mutlu Can min rojnameyê Roja Neweyî ra resa û min waşt cigêrayî ke min kerdo şenber biko û peynî zî binuso.
Çi heyfo ke kesî yew dem yenî şinasnayiş, peynî yenî vîrkerdiş mîsal zî zaf ê, taybetî Kurdan de no nêzdîbîyayiş zaf o. Tewro peynî kilm cuya roşnvîrê Kurdan û xebatanê înan ser o zaf eserî weşan bîyê. Ez fikrîyena Dogan Kiliç ameyo vîrkerdiş û wazena hewna bîyaro vîr.
Dogan Kiliç serra 1958î de dozgerîya Erzînganî ra Terteleyê Dêrsimî de kesî ke qetil bîyî ser o waştişname dayo, Kibatê Antolojîya Edebîyate ya Çînî û serra 1963’î de zî bi tirkî û kurdî rojnameyê Roja Neweyî veto. Bi nameyê elewîyan Suleyman Demîrelî ra telgraf anto û bi sifte bi nameyê rojnamegero tirk Mele Mustafa Barzanî reyde pêvînayiş kerdo. Peynîya welatijbîyayişê Norveçî ra pey Tirkîya de hewna ameyo girewtiş û no semed ra mîyanê Tirkîya û Norveçî de krîz vejyayo.
Malbatê ey ra zaf kesî ameyî kiştiş
Dogan Kiliç serra 1927’î de Erzîngan de maya xo ra bîyo, pîyê ci rayberêk Kurd bîyo. Serra 1938î ya Terteleyê Dêrsimî de pîy, bawkal û datê xo daxîl zaf malbatê xo vindî kerdo. Malbatê ci peynî surgunê Burdurî yeno kerdiş. Bi emrîya xo ya ciwanî Emarîqa koç keno û uca de artêş de wezîfe keno. 1956 de hewna agêreno Tirkîya û Şaredarîya Stenbolî de dest pê xebate keno.
Kiliç kesî ke Terteleyê Dêrsimî de suc kerdî, înan ver dadî vetişî ser o rayîrê huquqî şuxilneno û serra 1957î de Stenbol de dozgerî ra waştişname dano ke serra 1938î Erzîngan de zaf kesî bila semed ameyî qetilkerdiş. No waştişname ser o heqê ey de Rojnameyê Cumhurîyetî de xeberêk wina vejîyeno: “Dogan Kiliç vizêr dozgerî ra serpiro dayo ke serra 1958î de dewanê Erzînganî de malbatê ci zî estî, zaf kesî bila semed ameyî qetilkerdiş û waşto ke heqê fermandarê cendirmeyî û amîrê mulkî de hîna vîyartişo dem nêbîyo de doz bêro akerdiş. Kiliç îdia keno ke zanaynî ke serra 1938î de dewa Mercan Surbehanî ya Erzînganî de bawkalê Kamber Delîceyî û zaf dewijî lejkeran bi baxaneyê viraştişê rayîrî girewtî û peynî zî Boxazê Dereya Mercanî bi guleyan qetil kerdê. Seba ke dozgerî cipersayiş biaka, Dozgerîya Erzînganî ra telgrafo bi lez anto.” (26ê Kanûna 1957î, Cumhurîyet)
Fek veranêdano raya diyine zî ceribneno
Dogan Kiliç ewnîyeno netîce nêgêno hewna Stenbolî ra Dozgerîya Erzînganî ra îxbarname erşeweno, no ray Kiliç tena nîyo 4 muştekî zî waştişname danê. Hewldayişê Dogan Kiliçî ser o hewna Rojnameyê Cumhurîyetî de xeberêka winayin vejîyeno: “Dewaker û muhbîr Dogan hewna Dozgerîya Erzînganî ra îxbarêk erşawito. Serra 1938î Erzîngan de zaf dewijî bila semed ameyî bi guleyan qetilkerdiş û Kiliç na îdiaya xo zî bi dozgerîya bajarê ma, Dozgerîya Erzînganî ra kerdo. Kiliç waştişnameyê xo de vano ke Walîyîya Erzînganî maxdur dewijan ra tedaya manevî kena ke heqê ey de cipersayiş bêro akerdiş. Vera îdiayê Kiliçî de maqamê ma yê elaqadar bi lezî wezîfeyê xo kerdî û heqê Kiliç cipersayiş akerdê.” (7ê Gulana 1958î, Cumhuriyet)
Antolojîya Edebîyate ya Çînî
Serra 1960î de Stenbol de dormeya huner û çapemenî de êdî yeno dîyîş, serra 1960î de Antolojîya Edebîyete ya Çînî Îngîlîzkî ra açerneno û weşan keno. Sifteyina têdeyî ya kitabî de wina nuseno: “Ez sifte Wezaretê Karanê Teberî yê Emerîqayî Mr. Burns û Mîss Wîlma Sîmîthe ra, heqê kitabî de fikre xo yê weş ardo ziwan Birêz Hayatî Sencerî ra, Hevjina xo Nurhan Kiliç Şihhasananli ra, matbaaker Birêz Zeynel Gundogduyî ra spaskerdişê sey deyn vîneno.” Sifteyina kitabî ra nota 6/1/1960 Erzîngan nuseno. Serra 1962î de Kovara Bariş Dunyasî de dest pê nuştoxî keno.
Hawar û Roja News
15ê Gulana 1963î de seba rojnamegerîya Kurdî muhîm û sifte Kirmanckîya bi moderne nuşteyî ke ca gêno verê ma, Rojnameyê Roja Neweyî vejîyeno. 15ê Gulane seba Kurd û weşangerîya Kurdî tarîxêko bi muhîm o, çimkî na roje Celadet Bedîrxan serra 1932î de Şam de Hawar weşan kerdo, roja winayin de vejîyayişê Rojnameyê Roja Newe zî tesaduf nîyo. Ez bawera Dogan Kiliç seba Kurdî xebat kerdo û na roje zî taybet weçînayo.
Kiliç peynîya doza 23’jan de yeno girewtiş û no zî Wezaretê Karanê Zereyî Hifzi Oguz Bekata bi coş aneno ziwan ke 13 kesî ke waştinê Dewleta Kurd awan bikê ameyî tepiştiş. Mîyanê nê 13 kesî Musa Anter zî esto û mesele bi ziwano mîzahî Musa Anter wina aneno ziwan: “Ma hewna ameyî tevqîfkerdiş, girewtişê ma ra zî baxaneyêko bi balkêş dîyê. Abdulsettar kesêko bi sextekar o û arsayê merdiman roto û Surîye ra remayo. Demo ke yeno girewtiş ser ci de Berzanî û Cemal Abdulnasir reyde wêneyêk ameyo antiş û muhrê Birayê Muslimanan vejîyenê. Meşellah yew Musil, yew Bexda yew Kahîre de 3 cenîyê ci estbî. No merdim seba televîzyonê xo Halepî ra tamîr ra bibêro, uca de Nurî Dêrsimî vîneno û Nurî Dêrsimî ra xo sey rojnamagerêk nîşan dano. Nurî Beg zî vano eke ti Stenbolî ra şono uca de di birazayê min estê, şo înan bivînê to ra do hetkarî bidê. Înan ra yew ez, yew zî Dogan Kiliç o. Sifte Dogan Kiliç vîneno, Dogan Kiliç seba ke dêrsimij o, vano Nurî Dêrsim datê min o do ez to ra hetkarî bida, Musa Anterî ra avzelî çîn o. Hamavendî vano ke ez endamê Birayê Muslimanan o û Balyozxaneyê Îsraîlî pêvînayiş bika ke min ra çek û pere bidê. Balyozxaneyê Îsraîlî ra randevu gênî la kesî ke înan de qise kerdê endamê MÎTî yê, peynî yenî girewtiş û adresê min ser înan de vejîyeno. Rojnameyan xeber kerdî ke Barzanî, Hamavendî min ra erşawito.”
Nurî Dêrsimî ra mektub
Armancê tevqîfkerdişê 23’jan verê girewtişê roşnbîyayişê Kurdan bî, çimkî no demî bi rayberîya Mele Mustafa Barzanî Kurdistanê Başûrî de herekata Kurdan destpê kerdbî, weşanê Deng, Roja Newe bi Kurdî û Tirkî vejyaynî. Demo ke polîsan banê Dogan Kiliçî gêrenî, mektubê Nurî Dêrsimî vînenî û nê mektuban zî sey delîl nîşan danê. Îdianame de yew mektubê Nurî Dêrsimî wina yeno vatiş: “Zilim payidar nêbeno û do nêbeno zî, ti bawer bike ma do ruhê şehîdanê xo yad bikê. Zerrîya bi mîlyonan embazê ma de adirê şerefî gur bîyo, ez zî no gurbet de seba no şerefî cuyeno.” Dogan Kilinç Hereketa Barzanî ra sempetîya xo zî aşkera vano.
Yewin wayîrê rojnameyê elewîye
Dogan Kiliç hepisxane ra pey wayîrîya yewin rojnameyê elewîyan, Rojnameyê Ehlîbeytî gêno serxo. Na kovar no dem teda û zilmî ke elewîyan ser o estî bi aşkera weşan keno û Dogan Kiliç zî fikrê yobazî bi nuştayenê xo pare keno.
Bi nameyê elewîyan Serekwezîr Suleyman Demîrelî ra telgraf erşeweno. Rojnameyê Cumhurîyetî telgrafê Dogan Kiliçî zî wina xeber keno: “Stenbol de elewîyan Serekwezîr Suleyman Demîrelî ra telgraf antî û vatî ke dijberê ma elewîyan Reîsê Karanê Dîyanetî Îbrahîm Elmalî ezilkerdişî şima rê ma spas kenî.”
Bi destê dewlete provayê qirkerdişî
Bi rayberîya Rojnameyê Ehlîbeytî serra 1967î Elbîstan de Şana Ehlîbeyetî yeno viraştiş, na şewe ra Aşik Mahsunî Şerîf, Kul Ahmet zî beşdar benî, Dogan Kiliç zî persigirikê elewîyan ser o qise keno. No qise ra pey faşist û yobazan destpê qirkerdişê elewîyan kenî. Nuştox Mehmet Bayrak qirkerdişêe sey 3K nîşan dano yanî qirkerdişê Kurd, Kizilbaş û Komunîstî. A şan faşîstan wazenî Dogan Kiliç zî qetil bikê.
Eserê Dogan Kiliçî
*Bi Torsteîn Kongslîen ‘’Kurderne, et folk i Midt-Østen’, Forlag Grøndahl og Dreyer, 1979”
*Fange i Enqere, Forlag Cappelen, 1986
*Îngîlîzkî ra tadayiş
*Antolojîya Edebîyate ya Çînî, Weşanê Karliovayî, Stenbol, 1980
*Mc. Carus- Minorsky, Menşeîyê Kurdan û Cigêrayişê Ziwanê Kurdî, Weşanê Dêrsimî, Stenbol, 1963
*William Eagleton, Ronîyayişê Komara Kurdistanê Mahabadî û Barzanî, Matbaaya Yorukî, Stenbol, 1968
Ma demo ke nijadperest çimê Altan Delîormanî ra biewnî, ma vînenî ke Dogan Kiliç seba elewî û Kurdan rasteyê sîyaset û weşanî kesêko bi aktîf bîyo.
Têkilîya Norveç û Tirkîya tikey manena bibiryo
Dogan Kiliç Tirkîya de her tim hepisxane de maneno, serra 1973î welat keno terk. Serra 1982î welatijîya Norveçî gêno û bi nameyê Alexander Bertelsen de zî pasaportê Norveçî danî ey. Nuştişê ‘Kurderne, et folk i Midt-Østen’ kitabî ser o yeno dariznayiş. Tevqîfbîyayişê Kiliçî Tirkîya zehmetî ra veradano. Seba têkilîya Norveç û Tirkîya xirab nêbo, welatijî ra Kiliç yeno vetiş û peynî agêreno Norveç. No qewimyayişî ser o Meclîsê Parlemanterî yê Konseya Ewropayî Tirkîya boykot keno.
Dogan Kiliç Tirkîya çi cuyeyo se bi kitabê ‘Fange i Ankara’ bi ziwanê Norvecî aneno ziwan. Serra 2004î Norveç de bê vengî dinya ra koç keno û uca de zî yeno defînkerdiş.
*No nuşte Yeni Ozgur Politika ra ameyo girewtene.
