Kurdî wayîrê ziwan, û kulturêko qedîm ê. Eynî wextî de ziwanê kurdî bi lehçeyanê bi Kurmancî, Kirmanckî, Soranî, Hewramî, Goranî û Kelhûrî dewlemendîyê xo ramojneno. Her lehçeya kurdî mîsyonêko taybet û goreyê xo hîra ya. Xeylêk kurdî seranserê dinya de bi lehçeya kurmancî qisey kenê. Nê serrê peyînan de kurdî seba ziwanê mîyanê lebate de yê. Hewldayîşê kurdan seba averşîyayîşê ziwanê kurdan xeylêk girîng o û bi mana yo. Semedo ke kurd her çar parçeyê Kurdistanî de bêstatu nîyê û şert û mercê xidar de seba her hawayî heqanê xo têkoşîn kenê.
‘Goreyê UNESCO 50 serrî dima êdî kirmanckî vindî bena’
Seke ma cor de ard ziwan ke kurdî wayîrê lehçe û fekê dewlemendan ê. Yew nê lehçeyan ra kirmanckî ya. Kirmanckî lehçeyêka kahn a labelê tehlukeyêko pîl serê Kirmanckî de esto. Goreyê Sazgehê Neteweyê Yewbîya yê Perwede, Zanistî û Kulturî (UNESCO ) 50 serrî ra dima êdî kirmanckî vindî bena. No problem zaf cidî yo, seba ke no wextêko zaf dûr nîyo. Eynî wextî de parçebîyayîşê kurdan û polîtîkayê dewlete zî tehlukeyê serê ziwanê kûr keno. Derheqê na babete de nuştox Nadîre Guntaş Aldatmaze ercnayîş kerde.
‘Her lehçeyê kurdî xoser aver şoyo’
Nadîre destpêkê qiseykerdişê xo de bale ante serê lehçeyanê kurdî û dîyar kerde ke gama ke vajê kurdî ganî tena lehçeyek nêro hişê merdimî û wina vat: “Lehçeyê ziwanê Kurdî heme zî zaf muhîm ê. Çike ziwanê kurdî serê yew lehçe de awan nêbîyo. Her lehçe xoser o aver şîya coka merdim nêeşkeno ke yew lehçe ê bînan ra çîya bikero. Fikrê mi gore miletê kurd zaf ziwanin o. Sey etnîsîte miletê kurd yew o la ziwanî zaf ê. Eke wazena vaje lehçe yan zî ziwan. Zaf ferq nêkeno, mabênê lehçe û ziwanî de merdim nêeşkeno ke yew xeto qalin bianco. Coka ziwan û lehçe ser o yew polemik luzûm nekeno. Labelê kurdî ke va yew lehçe gerek meyero merdimi vîrî, heme zî kurdkî yê. Çîyode bîn zî her lehçe seba ê bînan yew çime yo. No zî seba ma, seba ziwananê ma yew dewlemendî ya.
‘Lehçeya Kirmanckî ver bi çinbîyayîşî de ya’
Nadîre da zanayeke kirmanckî ver bi tehlukeyê vindîbîyayîşî ya û wina vat: “Gerek ma heme lehçeyanê xo biseveknê û seba averşîyayîşê ziwanê xo bixebetîyê. No çitur beno? Ma vajîme çitur ke seba kurmancî kanalê televîzyonan estê, kursê ziwanî estê, gerek seba kirmanckî zî bibê. Seveknayena kirmanckî zaf muhîm a. Seke şima zî zanê, kirmanckî tehlukeya vîndîbîyayene der o.”
‘Netewî bi ziwan û kulturê xo benê netew’
Nadîre dewamê qiseykerdişê xo de wina vat: “No mewzu de avantajê kurdê kurmancan zafêr ê. Çike kurmancî tena Tirkîya de nê, zaf cayan de yena qiseykerdene. Cayanê bînan de ma vajîme Armenîstan de yan zî Irak de bi kurmancî eserê edebî vejîyê yan zî kurmancî mekteban de ameyo musnayene. La kirmanckî tena Tirkîya de yena qiseykerdene. Şertanê Tirkîya û politikaya ziwanan yê Tirkîya şima zanê. Heta nê serranê pêyenan bi kirmanckî çîyê nuştene hende zî rehat nêbî. Ancî zî miletê kurd heqa ziwanê xo de zaf hîsdar o. Ez bawer nêkena ke serê dînya de yew ziwano qedexe sey kurdkî bibo û ê ziwanîde esere edebî bibê. Raşt zî no çîyode zaf muhîm o, û no emeg, na kede zaf zaf muhîm a û sayeya na mucadele der o ke ziwanê ma hîna heyat der o.”
‘Êdî kirmanckî mîyanê domanan de nêna qiseykerdene’
Nadîre dîyar kerde ke êdî kirmanckî mîyanê domanan de nêna qiseykerdene û vat: “Ez wazen ke tîya de qalê yew anektodî bikerî. Zemanê ez Almanya de bîya, uca yew hevalê min o Dêrsimij ame û mi de kirmanckî qisey kerd. Hevalode bîn qarîya va “Nika ke ma Kurdîstan awan kerd tena yew ziwan qisey kenîme, o zî kurmancî yo.” Mi ke no qise heşna ez şaş bîya, mi va “Yanî o wext de zî ma ziwanê xo qisey nêkenîme?” va “ya”. Mi va “Wile seba mi ferq nêkeno ha şima nêverdo ez bi ziwanê xo biciwî ha tirkan, oyo ke ziwanê mi reyna çin o, o wext ez zî çin a.” Yanî vatena mi aya ke tayê kes zaf xeletî keno. Tabî ke her kes nîya nîyo. Ma zanenîme ke seba kirmanckî nê serranê pêyenan de zaf qeyret esto. Kanalê televîzyonan bî, rojname û kovarî bî. Tayê hîna zî estê la bes nîyê. Raşt zî kirmanckî mîyanê domanan de edî nîna qiseykerdene. Mumkuno ke çend ajî ra tepîya vîndî bo zî. Coka gerek heme kurdî, bitaybetî kurdê başurî (îmkanê înan tayêna zaf ê) gerek destêk bidê kirmanckî.”
‘Ziwan ke nêbo milet zî nêbeno’
Nadîre dewam de wina va: “Kurdî heme gerek qiymet bidê heme lehçeyan. Mi gore yew milet bi ziwan û kulturê xo milet o. Ziwan ke nêbo milet zî nêbeno. Yew milet, yew ziwan şîyarê ma nîyo. Ma hetê ziwanan ra dewlemend ê. Kirmanckî (zazakî) zî ziwananê ma ra yew o û qiymetinê ma wo û bine tehlukeyê vîndbîyayîşî der o. Destê kamî ra ke çi yeno wa biker o. Her kes bizano ke ziwan ke bî vîndî şî peyser teba nêmaneno, kultur zî pîya sono. Mileto ke ziwan û kulturê xo çin o, bixo zî çino.”
‘Yew polîtîkaya ziwanî çin a’
Nadîre da zaneye ke yew polîtîkaya ziwanî çin a û vat: “Kirmanckî tena hetê kirmancanê serê koyan yena qiseykerdene. Helbet tayê kirmancî zî şaristanan de ciwîyenê la şaristanan de tirkî ra teber hukmê kurmancî zaf o. Ma ke vajîme ziwanê pazarî kurmancî bîyo, xelet nîyo. Coka hama hama heme kirmancî kurmancî zanê. Yanî lehçeya hakîme tîya de kurmancî bîyo. Tayê roşnvîrê kirmacî zî bi kurmancî nuştiş tercih kerdo. Yanî politikaya sîyasetê kurdan mewzuyê ziwanî de zaf kêmî ya. Yew politikaya ziwanî çin a. Coka ma heme zî erey mendîme. Ma ancax fam kerd ke bêziwan nêbeno. Ez vana sîyasetê kurdan hîna zî muhîmîya ziwanî îdraq nêkerda. Coka her lehçe de zî problem esto. Tabî problemo tewr girs zî qiseykerdene, nuştene û wendena kirmanckî de esta. Gorê hende probleman, qedexekerdişê ziwanî, politikaya/bêpolîtîkaya sîyasetê kurdan ancî zî kirmanckî ciwîyena û hem zî sey ziwanê edebîyatî. Ez bixo zaf erey beşdarê nê xebatan bîya. La mi dî ke kedkarê kirmanckî raşt zî zaf fedakar ê, bi îmkananê xo yê şexsî zaf çî kenê û zaf emeg dane. Ma pêro minetdar ê înan ê.”
‘Parçebîyayîşê kurdan vernîya polîtîkayanê dewlete akena’
Nadîre tewr peyîn iseykerdişê xo de wina vat: “Xora na polîtîka zaf naskerdox a. Tim dewletî şarî kenê parçe pirtley, çika nîya îdarekerdena şarî dahîna rehet a. No tena tirkîya de nê heme dînya de nîyar o. Cayê de ke teredut bî dewlete pê ey kay kena û xo rê uca ra yew kare peyda kena. Meseleya kurd û zaza zî ez nîya vînen. Kam xo se name keno wa bikero. Merdim nêşîkîno vajo ti na ya. Kam xo çi vîneno o yo. La ma zanenîme ke dewlete yaxeyê na mesela ranêverdena. Destê xora ke çi ame kena. Ge mezheban ser o kay kena, ge etnîsîte ser o. Kurdê ma xora parçe parçe yê, îşê dewlete zaf rehet o, luzum nêkeno ke dewleto yew efor serf bikero.” AMED
