Endama Rêveberiyên Herêmî ya HDP’ê û hevşaredarên wê der barê polîtîkayên qeyûman de axivîn û diyar kirin ku dewletê bi qeyûman rûye xwe careke din nîşanî civakê daye û wiha gotin: “Qeyûm, tunekirin û îmhakirin e. Lê li hemberî wê tekoşînek jî heye. Bi tayînkirina qeyûman re rejîma AKP’ê û MHP’ê teşhîr bû û negihîşt armanca xwe.”
Partiya Demokratîk a Gelan (HDP) di hilbijartinên herêmî yên 31’ê adara 2019’an de 65 şaredarî bi dest xistibûn. Ji 65 şaredariyên ku HDP’ê bi dest xistibûn 3 jê yên bajarê mezin heta niha qeyûm tayinî 48 şaredariyan hatine kirin û mazbatayê hevşaredarên 6 şaredariyan jî nehatine dayîn. Berê jî ji 102 şaredariyên Partiya Herêmên Demokratîk (DBP) ku di hilbijartinên herêmî yên 2014’an de bi dest xistibûn, qeyûm tayinî 96 şaredariyan hatibûn kirin.
Li gel tayinkirina qeyûman, şaredariyên HDP’yî ku di her qadê de projeyên pirzimanî û pirçandî dabûn destpêkirin û ew temam kiribûn hemû hatibûn sekinandin. Li gelek bajaran jî qeyûman xebatên li ser ziman hedef girtibûn û ew veguherandibûn qadên bişaftinê. Qeyûmên ku qîma xwe bi van êrîşên xwe yên li ser deskeftiyên şaredariyan neanîn, di şaredariyan de gendelî kirin û pereyên gel berhewa kirin. Endama Lijneya Navendî ya Rêveberiyên Herêmî yên Demokratîk ya Partiya Demokratîk a Gelan (HDP) Hatîce Kiye û hevşaredarên jin polîtîkayan qeyûman û texrîbatên hatine kirin nirxandin.
Bandorên şaredariyên HDP’ê
Endama Lijneya Navendî ya Rêveberiyên Herêmî yên Demokratîk ya HDP’ê Hatîce Kiye bal kişand ser bandora xebatên şaredariyên HDP’î yên li ser gel û wiha axivî: “Ji avakirina Komara Tirkiyeyê û heta niha li ser çand û zimanê kurdî pir polîtîkayên pişaftinê hatin meşandin. Ev polîtîkayên pişaftinê di demên dawî de gihîştin asta herî jor. Bi taybetî di sala 2014’an de dema ku rêveberiyên herêmî li tevahiya Kurdistanê û çend cihên Tirkiyeyê hatin avakirin û nêzikî 105 şaredarî hatin bidestxistin, çand û ziman, malên piştgiriyê, di van malan de weke ku tê zanîn dersên zimanê kurdî dihat dayin, her wiha di saziyên sivîl de jî cihên cur bi cur hatibûn vekirin. Bi taybetî di şaredariyan de kreş hatin vekirin û zarok êdî zimanê xwe hîn dibûn. Dema ku hat dîtin ev pergal rûniştiye, bi tayinkirina qeyûman û bi xespkirina şaredariyan li tevahiya Kurdistanê li ser çand û ziman êrîşeke pir mezin hat kirin. Di serî de malên jinan hatin girtin. Di van malan de jî atolye hebûn û her kesî bi zimanê xwe xwe dianî ziman. Her wiha atolyeyên cur bi cur dihatin çêdikirin. Li Wanê navenda çand û hûnerê ya Bêrîvan û Nuda hebû. Wekî din cihên dengbêjiyê hebûn. Wekî ‘Perperok’ kreş hatin vekirin. Bi rastî jî ev xebat pir girîng bûn.”
Qeyûman kirine rêbazeke rêvebirinê
Kiye di berdewama axaftina xwe de got ku her xebatên wan ji bo perwerdekirina civakê bûn û wiha domand: “Ev xebat di civakê de rengeke cuda da avakirin. Niha dema ku em lê dinêrin di navbera 2014’an û 2015’an de şeklê civakê guherî, xweîfadekirin guherî. Nêzikatiya li hemberî çand û zimanê kurdî guherî. Zêdetir kesan xwestin ku kurdî hîn bibin, xwe bidin îfadekirin. Ev hemû jî li ser şaredariyan çêbûn. Ji ber ku derfet hebûn. Di aliyê aborî de jî hem xwe saz dikirin û hem jî kes dema ku diçûn van malên çandê bê pere dikaribûn bi zimanê xwe perwerdehiyê jî bibînin. Ji ber wê jî di civakê de di aliyê fikrî de pir rihetbûyinek hebû. Heta ku meşa civakê jî guherîbû. Şêwaza wê, axaftina wê jî guherîbû. Lê belê dema ku di sala 2016’an de qeyûm hat tayinkirin ev rewş yek carê guherî. Navendên çandê, malên dengbêjiyê, malên piştgiriyê hemû bi yek carê hatin girtin. Her wiha cara duyemîn qeyûm hatin tayinkirin. Li Tirkiyeyê qeyûm êdî kirin şêwazekê rêvebirinê. Ji ber wê yekê jî asta pişaftinê û tunekirinê derxistin lûtkeya herî bilind. Lê li hemberî vê berxwedanek jî heye. Li kolanan, taxan û malan tekoşina vê hat dayîn. Dayikan li gel van polîtîkayan bêtir bi zarokên xwe re bi kurdî axivîn. Lê ev têr nake. Hewce ye pergalek hebe. Li ser vê pergalê jî sazî hebin, dibistan hebin. Wekî din ne pêkan e ku pir cihê xwe bibîne. Ji ber wê jî tayinkirina qeyûman pir xeter bû.”
‘Polîtîkayên wan negihiştin armanca xwe’
Kiye anî ziman ku tayinkirina qeyûman ji pirsgirîkeke kurdbûyinê derketiye bûye pirsgirêka tevahiya gelên Tirkiyeyê û wiha got: “Di dema me ya îro de qeyûm ne tenê li Kurdistanê, tayinî hemû deverên Tirkiyeyê kirine. Niha qeyûm ne tenê di şaredariyan de ye. Îro di Tirkiyeyê de faşîzma AKP’ê û MHP’ê kesên ku wan bi xwe jî hilbijartine di cihê wan jî qeyûman de ne. Dibêje, ‘tenê ez û ji bilî gotina xwe ez rê nadim tu kesî.’ Ji ber wê jî îro qeyûm ne tenê meseleya kurdane, jinan û ciwana ne. Îro qeyûm pirsgirêka tevahiya gelên Tirkiyeyê ye. Hewceye ku îro li tevahiya Tirkiyeyê herkes li hemberî qeyûman berxwe bide. Polîtîkayên wan ê qeyûman negihiştin cihê xwe. Qeyûm îro tunekirine, îmhakirine. Lê belê li hemberî tekoşînek heye. 20 sal beriya niha jî şaredarî nebûn gel berxwe dida û niha jî dîsa berxwe dide. Bi tayinkirina qeyûman rejîma AKP’ê û MHP’ê teşhîr bû û negihişt armanca xwe jî. Tenê ku îktîdar ku destê wan neçe her riyek ceribandin. Xaliyên di şaredariya Wanê de hat dizin, vazo hatin dizin. Dê gel dîsa bersiv bide. Lê hewceye ku gelên Tirkiyeyê jî bi yek dengî deng derbixînin. Serkeftina me teqeze.”
Xebatên wan tên astengkirin
Yek ji şaredariyên HDP’ê ku qeyûm tayinî wê nehatiye tayinkirin jî şaredariya Panosa Agiriyê ye. Hevşaredara Panosê Muşerref Geçerê anî ziman ku xebatên wan ji aliyê qeymeqam ve tên astengkirin û wiha axivî: “Me di sala 2019’an de Şaredariya Panosê ji AKP’ê stend. Lê dema ku me dewr girt me dît ku şaredarî di bin deynan de ye. Helbet di vê demê de me xebatên xwe bi paradîgmaya rêveberiyên herêmî yên ekolojîk û azadîxwaz ên jinên demokratîk domandin. Lêbelê bi tu awayî piştgirî çi bankeya îller be, çi jî projeyên alîkariyê yên hikûmetê be bi tu awayî piştgirî nedan me. Di vê demê de em bi polîtîkaya şerê taybet re rû bi rû ne. Dixwazin ku HDP’ê û gel bînin rastî hev. Em bi vê re têdikoşin. Lê em bi jinan û gel re têkoşîneke didin meşandin. Em xebatên vekirina saziyên jinan ên li şaredariya Panosê ya ku dibe bi pergala hevserokatiya şaredariya HDP’ê dest pê kiriye, ji bo guhertineke civakî bi taybet di aliyê jinan de didomînin.”
‘Şerê taybet dimeşînin’
Geçer bi lêv kir ku li dijî wan şereke taybet xistine dewrê û ew û gel li hemberî vê têdikoşin û wiha berdewam kir: “Dema ku em ketin pêvajoya hilbijartinê, wan erseyên şaredariyê di bin navê bazirganiyê de firotibûn. Di wê demê de me lêkolînek kir, li ser mijara nefirotina zeviyên ku aîdê xelkê ne û bi kêrî xelkê tê kirin. Hem bi qeymeqamê navçeyê û hem jî bi gotûbêjên xwe yên navxweyî re lêkolîn kir. Helbet cihê ku me wekî parka jinan vekir qeymeqamtî û wezaretê bêyî ku em navekî bidinê birin. Gelek erd ji me distînin û şûna wan dibistanan çêdikin. Parkeke me jî hebû bi navê Osman. Ew jî bi riya îcrayê û piştgiriya gel me ji wan stand. Helbet zehmetiyan ji me re derdixin.Mînak li ser şaredariya pirzimanî bi biryara meclisê lêkolînek me hebû, lê ji ber redkirina qeymeqamtiyê me nekarî em bikin. Her wiha bankaya îller kredî nade me. Projeyek me ya gez hebû. Me projeya gez’ê temam kir û qedand. Lê ji ber ku şaredariya HDP’ê bû projeya gez nehat qebûlkirin. Li aliyê din şaredariya bajarok heye. Di serî de destê Saadetê de bû û piştre jî AKP’ê bi dest xist. Wan heman projeyek piştî me saleke din çêkirin û hat pejirand. Projeya aritma ya me jî hebû. Xebatên projeyê di sala 2019’an de qediya û em ê di sala 2020’an de radest bikina lê ji ber ku şaredariya HDP’ê ye hê nehatiye qebûlkirin. Di vê demê de li hemberî me polîtîkaya şerê taybet tên meşandin. Şerekî sîstematîk dimeşînin. Lê em bi gelê xwe re li gorî paradîgmaya xwe hewl didin bi gel re têkoşîn û xebatên xwe bikin.”
‘Bêtehemûliya li dijî xwe birêvebirinê bû’
Hevşaredara navçeya Elbaxa Wanê Şengul Polat jî bal kişand ser texrîbatên qeyûman û got ku kesên ku vîna gel nas nekirin wê gel jî nas nekin û wiha got: “Elbax navçeyeke ku ji aliyê qeymeqam ve tê birêvebirin. Qeyûm ne tenê di şexsê hevşaredaran de pêk tê, di heman demê de desteserkirina îradeyê ye jî. Ev bi tena serê xwe dagirkeriya li dijî vîna gel e. Ev polîtîkaya li dijî ku gelê kurd xwe bi xwe rêve nebe ye. Bêtehemûla li dijî xwerêvebirina gelê kurd bû. Em dikarin vê di pratîkê de jî bibînin. Ger em pêvajoya 2016’an û pêvajoya 2019’an re bidin ber hev, girtina qadên jinan, girtina gerînandeyan û şûna jinan tayînkirina mêran wateya ku jin nebin xwedî gotin bû.Pratîkeke ku dengê jinan dernekeve ye. Siyaseteke ku jin di nav biryarderan de neyê dîtin. Li ser esasê ku gelê Kurd nikare xwe bi rêve bibe û nikarin ku desthilatdar bin. Dibêjin,’ encax em dikarin li ser navê we biryar bidin’ Ev bi riya tayinkirina qeyûman nîşanî me dan. Ji grtina stargehan, projeyên pirzimanî û girtina qadên ji bo zarokanan de xwe ferzkirina îktîdarê derket holê.”
‘Gel bi biryare’
Polat diyar kir ku gelê kurd di vê hilbijartinê de wê bersiva herî mezin bide qeyûman û ev tişt anîn zimên: “Bersiva gel diyar e. Di sala 2019’an de dema em ketin pêvajoya hilbijartinê, daxwaza gel bi tevahî di vî warî de bû, ji civînên gel bigire heta civîn û di hemû muzakereyan de gel got, ‘Ger rojekê be jî, em ê bersiva xwe bidin û li dijî vê hişmendiyê em ê gotina xwe bibêjin.’ Di hilbijartinên 2019’an de jî gel got, ‘Em dikarin xwe bi rêve bibin, li îradeya xwe xwedî derkevin’ û cihên ku qeyûm lê hatine tayînkirin, bi dengele mezin a dengan derket holê. Di hilbijartinên pêş de wê ev yek bi fedekariyeke mezintir derbikeve holê. Ji ber ku gel xwedî helwesteke bi biryare.Ew ê kesên ku hilbijartiye û yên ku wekî îradeya gelê xwe dibîne hilbijêrin. Gel xwedî helwesteke zelal û bi biryar e. Li dijî pêkanînên lêgerîn û kontrolkirina nasnameyan a dema derbasbûna şaredariyan tê kirin, gel wê careke din dengê xwe bide. Îro çar aliyê cîhanê sedsala jinan tê nirxandin.Jin wê bi felsefeya ‘jin jiyana azadi’dê di hilbijartinên giştî yên 2023’an û hilbijartinên herêmî yên 2024’an de helwesta xwe ya zelal nîşan bidin û dawî li zîhniyeta mêr bînin.”
