Xeyrîye Zîn]
4ê gulana 1937ê de ewro pê fermanê Heyetê Wezîran ê Komara Tirkîya Terteleyê Dêrsimî dest pêkerd. Terteleyê Dêrsimî de bi des hezaran kesî hetê hêzanê dewleta tirke ra ameyî qirkerdiş, waran, bawerî, kultur û ziwanê xo ra visîyayî dûr. Terteleyê Dêrsimî hetê dewlete ra pê serran sey ‘serewedaritişêkê vera komare’ ame namekerdene û bi nê hawayî dewleta tirke xîret kerd ke no zulm sey ‘meşrû’ bimojna. Heyf ke nêzanayîşî ra îfadeyê serewedaritişî hetê kurdan ra zî xeylêk wext şuxilîya.
Terteleyê Dêrsimî de bi seyan kênayê dêrsimijî zî keyeyanê xo ra bi zorî gêrîyayî û dîyayî keyeyanê bînan û bi taybetî ê leşkeran. Derheqê na babete de fîlmo dokumenter ê bi nameyê ”Dersim’in Kayip Kizlari” (Kênayê Vînbîyayeyî yê Dêrsimî) zî esto. Fîlmo ke dîrektorê ci Nezahate Gundogan û Kazime Gundogan bîyî serra 2010î de reya verêne ame mojnayîş. Goreyê cigêrayîşanê peyênan Terteleyê Dêrsimî de 170 kênayê dêrsimijî bi nê hawayî keyeyanê xo ra gêrîyayî. Înan ra tay kênayî 10 yan zî 65 serran ra dima keyeyê xo yo raştikên dî. La hema zî aqîbetê ê kênayan ê bînayan nêzanîyeno.
No têgêrayîşo zulmkar o ke domanê şarî keyeyanê ci ra cîya kerdî aslê xo de polîtîkayêka dewleta tirke ya ke kokê ci reseno heta dewirê Osmanijan. Osmanijan zî pê seserran binê nameyê ”timarî” de xeylêk domanî keyeyanê ci ra remnayî, bi zorî kerdî musluman. Dewleta tirke ya ke qaşo komarêke nabi ro vera kurdan, armenîyan, rûman û şaranê bînan no tradîsyonê Osmanijan yew bi yew ard ca. Kênayê Dêrsimî yê ke Terteleyî ra xelisîyayî bi taybetî dîyayî keyeyanê leşkeran ke ‘binê terbîyeya dewlete de bêrê islahkerdene’ yanî bêkok vera dîyayî. Tay kênayê dêrsimijî zî hetê cendirmeyan ra kom bîyî û Enstîtuyê Kênayan ê Xarpêtî de ca bîyî. Nê kênayan rê enstîtu de tirkî, naqiş ameyî musnayîş û hamnanan de zî sey mîsyoneran erşawîyayî dewanê xo ke şarê Dêrsimî rê ‘teblîxê tirkbîyayîşî’ bikerê. Wezîrê Karanê Zereyî yê ê çaxî Şukru Beyî wina qala na polîtîka kerdêne: ”Awankerdişê yewîya neteweyîye pê keyeyî beno, keye de zî cinîye zaf girîng a. Eke cinîyî bêrê vurnayîş û daxilê kulturê tirkî bibê ma eşkenê neslê neweyî zî daxilê nê kulturî bikerê û yewîya xo ya neteweyîye bîyarê ca.”
Yanî Terteleyê Dêrsimî heyf ke pê qirkerdişan nêqedîya û eqsê ci şarê Dêrsimî maruzê polîtîkayan ê tewir bi tewiran mend. Kênayê dêrsimijî bi nê hawayî bêkok vera dîyayî. Pê vatişêkê bînî dîyayî vinkerdiş. ”Kurdîstan de merdimî vîn nêbenê, dîyenê vînkerdiş.” No vatiş bi taybetî serranê 90an de derheqê ‘faîl-î meçhûl’an de ameyêne vatene. La ewro hînî ma zanenê ke zemînê nê vatişî Terteleyê Dêrsimî ra nata heta ey ra ver zî cara amebi viraştene. Xora hewce çin o ke ma vajê serebûtê Gulîstane Doku ya ke 5ê çeleyî ra nata vînbîyaye ya na polîtîkaya vînkerdişî ra cîya yo. Gulîstane Doku zî sey kênayanê bînan ê Dêrsimî rojêke de keyeyê xo ra gêrîyaye û aqîbetê aye zî hema eşkera nêbî.
Vanê ke Terteleyê Dêrsimî de awa Çemê Munzurî pê gonîya şarê xo sûr bîyo. Reyna vanê ke kênayanê Dêrsimî yê ke keyeyê xo ra ameyî cîyakerdiş peyê xo de têna mûreyê gijikê xo verdayê. Bêguman eke sere de ê Gulîstane Doku aqîbetê nê pêro kênayan bêro zanayîş dejê şarê Dêrsimî û Çemê Munzurî tay zî bibo vindeno.
