Çeka kîmyewîya ke endûstrîya ci xeylêk zêdîyaye hetê dewletan ra vera şaran zaf şuxilîyena. Semedo ke verê ney bêro girewtene qanûnê mîyanneteweyî, mekanîzma û rêxistinî ameyî awankerdene. La heyf ke na mekanîzma semedê kurdan nêxebitîyena.
Kurdîstan de serranê 1920an ra nata pê çekanê kîmyewîyan qirkerdişî yenê kerdene.
Serranê 1920an de vera xoverdayîşê Şêx Mehmûd Berzencîyî Silêmanî de îngilîzan teyarayanê şerî ra gazo jehrîn eşt û 5-10 hezar kurdî qetil kerdî. Serranê 1937-1938î de wextê Terteleyê Dêrsimî de dewleta tirke gazo jehrîn xebitna û 70 hezar kurdî qetil kerdî. Rejîmê Saddamî 16ê adara 1988î de pê gazannê jehrînan hêrişê Helebçe kerd û zafê înan cinî û domanî 5 hezar kesî qir kerdî. Nê hêrişî sey ‘Qirkerdişê Helebçe’ tarîx de ca girewt.
Komeleya Heqanê Merdiman (ÎHD) raporê xo yê 26ê tebaxa 2011î de bi serrnameyê ‘Tirkîya de prosesê şerî de îdîayê serê şuxilîyayîşê çeka kîmyewîye û bîyolojîke’ weşana û pare kerd ke mabênê serranê 1994-2011î de şer de hêrişanê çekan ê kîmyewîyan de 437 gerîlayê PKKyî şehîd bîyî.
Serranê 2018-2019î de operasyonê vera herêma Efrînî de çeka kîmyewîye şuxilîyabî û domanî zî tede bi seyan kesî birîndar bibî. No hêriş raporanê Neteweyan ê Yewbîyayeyan de zî amebi eşkerakerdene.
Eşkera bibi ke artêşa tirke operasyonê herêmanê Zap, Avaşîn û Metîna de çeka kîmyewîye şuxilnena ke nê operasyonî 23ê nîsane de dest pêkerdbi. Rojnameyê Îngilîstanî Morningî pê fotografanê gerîlayanê şehîdan ê PKKyî selahîyetdaranê KCKyî reyde babete ser o roportajêk kerdbi.
Goreyê Merkezê Îrtîbatî û Çapemenîye yê HPGyî artêşa tirke 5 mengan de 138 reyî pê çeka kîmyewîye hêriş kerd û nê hêrişan de xeylêk gerîlayê HPGyî şehîd bîyî. 4ê êlule de dewa Hirorî de hêrişêkê kîmyewî de zerarêko pîl resabi keyeyêkî ser, Tîma Cigêrayîşî yê Xiristîyananê Şexî ya Iraqî zî dabi zanayene ke keye binê tesîrê çeka kîmyewîye de mendo.
Rêxistinanê cinîyan, sîyasetmedaran, nuştox û huqûqnasan vera rewşe nêrazîbîyayîşê xo mojna û Rêxistina Qedexekerdişê Çekan ê Kîmyewîyan (OPCW) rê mektubî şawitî waşt ke vera Tirkîya têbigêro.
Rixmê vengdayîşanê rêxistinan, eşkerayîyanê HPG û KCKyî zî OPCW bêveng o. Têkilîya Tirkîya û OPCWyî wextê îşxalê Serêkanîyê de 2019 de bibî babeta nîqaşan. Wexto ke eşkerayîyan pare kerdbi ke artêşa tirke vera sivîlan çeka kîmyewîye xebitnena Sefîrê Tirkîya yê Laheyî Şaban Dîşlîyî 30 hezar euro dabi OPCWyî.
Goreyê OPCWyî gazê endustrîyelî û gazê ke çiman vêşnenê qedexe yê. Wextê hêrişanê vera Garê de 10-13ê sibate de Wezîrê Pawitişî yê Tirkîya Akarî îtîraf kerdbi ke înan nê gazî şuxilnayî. La OPCWyî reyna zî cigêrayîşêk nêda destpêkerdene. Çime: Anf
