Xeyrîye Zîn
Dinya û merdimîye nê rojan de îmtîhanêkê pîlî danê. Janê vîrusê Korona pêro kurmê merdimîye hêdî hêdî vurneno. Merdimî nê prosesî de reyna verê xo danê dewan û xoza. Hêdî hêdî wisar qedîyeno hamnan dîyeno. Xeletêko pîl o ke şarê kurdî sey goştwer zanîyeno. Xora werdê goştînî mitbaxê kurdan de cayêkê hîrayî gênê. La aslê xo de werdê goştînî werdê zimistanî yê. Ê serrewextanê bînan de kurdî zafêr vaş û nebat tercîh kenê. Nê vaşê bitamî koyanê bêhempayan ê Kurdîstanî de bi taybetî serrewextê wisarî de erdî ra yenê vetiş û qey zimistanî zî kupikan de, sey konserve şuşeyan de yan zî sey tirşî bîdonan de yenê pawitene.
Nê vaşî ça ra yenê, mîtolojîya înan çita ya, nameyê înan ê bînî çita yê? Ma nê nuşteyî de nê persan ser o vindenê. Ma 3 vaşê koyanê Kurdîstanî hêluge, kenger (şîrik) û ribês danê şinasnayîş.
Kenger (Şîrik)
Kenger keyeyê vaşê Acanthaceae ra yo, nameyê ci yo latînkî zî ”Acanthus” o. Ziwanê ma de zî tay herêman de sey kengel, kinger yeno namekerdiş. Kenger bawerîya Xirîstiyanî de vaşêko fîraz o, coka sey Telîyê Dayîke Meryeme yeno namekerdene. Mîtolojîya klasîke de Akantha pêrîyêk a ke homayê muzîk, huner, tîje, adir, şîîr û kehanetî Apollon tira zaf hes keno. La Akantha Apollon red kena û Apollon zî aye vurneno keno yew vaş yanî kenger. Kenger yan zî Akanthus cuya derge, merg-cuye-newe ra ciwîyayîş îfade keno. Hema zî tay cayanê Khalkidikia (Yunanîstan) de, Misir de û nêzdîyê şaristanê Dashourî de şaristanê bi nameyê ”Akanthus” estê. Şekil û şemalê kengerî mîlatê verî ra nata bi taybetî mîmarî û firaqan de seba xemilnayîş şuxilîyenê. Şarê ma wexto ke kenger arê dano tirşîya ci virazeno û serd û supirê zimistanî de zî mitbaxê xo de kenger keno meymanê xo.
Ribêse
Ribêse keyeyê vaşê ”Polygonaceace” ra yena û latînkî de zî nameyê ci ”Rheum” o. Ribêse vaşêko farmolojîk a û muhtewaya dermanan de zî şuxilîyena. Nê prosesê janê vîrusê Korona de doktoran bi israr anê ziwan ke gereka ribêse zafêr bêra werdiş. Ribêse aslê xo de pê awe yan zî tîje nê pê va serê koyanê tewr berzan ê Kurdîstanî de bena pîl. Ribêse bi taybetî şaristanê Wanî yê Vakurê Kurdîstanî de hînî bîye çimeyêkê debarî. Ribêsa ke Wan de arê dîyena seba rotişî erşawîyena şaristananê bînan ê Kurdîstan, Tirkîya û dinya. Mîtolojîya Ribêse zî hende ci taybet û weş a. Goreyê mîtolojî bawerîya Zerdûştî de wexto ke Ahûra Mazda merdimo verêne Keyûmers afernena, Keyûmers hetê Ehrîmenî ra kişîyeno. Tîje 40 serran bezreyanê Keyûmersî weye kena û nê bezreyan ra Ribêse zîl dana. Ribêse zî dima vûrîyena bena cinîya verêne û camêrdo verêne ke bimerg ê. Nameyê nê cinîye û camêrdî zî Meşye û Meşyane yê.
Hêluge
Hêluge keyeyê Asphodelaceae ra ya û latînkî de nameyê ci Asphodelus a. Hêlûhe menganê adare û nîsane de hema ke newe zîl bena arê dîyena û tewir bi tewir werdê ci virazîyena. Hêluge wayîra boyêka taybet a. Hêluge zî vaşanê bifaydeyan ê Kurdîstanî ra yew a. Hêluge zî sey Ribêse farmolojî de şuxilîyena û zaf bişîfa ya. Derheqê hêluge de bi desan mîtolojî estê. La nînan ra mîtolojîya tewr namdare na ya; mîtolojîya yunanan de hêluge dekewtiş û rayîrê welatê merganê binê erdî de xeylêk esta. Wina yena bawerkerdiş ke erd de ke tede hêluge zîl dana mergî û ruhê înan kay kenê. Nê rûhî araf de yê yanî ne şinê cenet ne zî cehenem. Hêluge edebîyatê Ewropa de zî ca gêna.
