Dima ke têkoşînê azadîye yê kurdan Hemleya 15ê Tebaxe ra dima derbazê safhayêka newîye bîye, dewleta tirke waşt ke kurdanê xo biaferna û hêverî qoricîtîye viste dewre. Hukmatê Turgut Ozalî 26ê adara 1985î de bi qanûnê hûmara 3175. û Qerarnameyê Wezîrîya Karanê Teberî, bi armancê ‘Qoricîyî dewe de namus, mal û canê her kesî pawenê’ sîstemê qoricitîye ard. 1985 dde 22 şaristanan de sîstemê qoricîtîye dest pêkerd. Goreyê doneyanê gulana 2023yî ewro 57 hezar û 584 qoricîyê asayîşî, 17 hezar û 600 qoricîyê zerrîwazî est ê.
Dewleta tirke qoricîtîye vera kurdan sey rêxistinêka sûcan şuxilnena. Dewlete qirkerdişan ra heta bi bazirganîya kundoxî, îşkence û hêrişê cînsîyî xeylêk sûcî pê qoricîyan dana kerdene û mehkemeya tirke zî wayîra nê sûcan vejîyena.
AKPyo ke soz dabi ke qoricîtîye wedarno, no sîste kerd qanûnî û mende. Na rêxistinîya paramîlîtere 15ê temmuza 2016î ra dima seke bîye artêşêke. Qoricîyî hînî hetê leşker û polîsan de tewrê operasyonan, hêrişanê îşxalî û qirkerdişan de cagênê.
Destpêkerdiş û vilabîyayîşê qoricîtîye
Sîstemê Qoricîtîye bingeyê xo Alayanê Hamîdîye ra gêno û Darbeya 12ê Êlule ra dima ameyo dîzaynkerdene. Hukmatê Turgut Ozalî sîstemê qoricîtîye ard û armanc kerd ke pê qoricîyan verê têgêrayîşê azadîye bigêro, pê destê yewbînan kurdan bikişa. Dewlete kesê ke qoricîtîye qebul nêkerda bi zorî dayî verê koçkerdişî, înan rê îşkence kerd û kiştî.
Dewleta ke qoricîtîye bi zorî kurdan rê ferz kerdêne, dima ‘qoricîtîya dewan a zerrîwaze’ afernaye. Nameyê nê sîstemî dima 2016-2017 de ame kerdene ‘qoricîtîya asayîşî.’ Sîstemê qoricîtîye bi taybetî xoverdayîşê xoîdarekerdişî ra dima ame vurnayene; qoricîyê kokimî teqawut bîyî, bira yan zî domanê înan bîyî qoricî. Kinc, cebilxane, pere, xelat, tazmînata operasyonî, prîmê sîgorta dîyenê înan. Înan rê nasnameyê neweyî, telefonê mobilî zî û meaşê karmendan dîyenê. Reyna eke qoricîyêk sûcî bikero dewlete do 3 avûkatan bida ci. Dewlete bi nê hawayî paştî dana qoricîyan.
Qoricîyî seke şebekeyê eroyînî yê
Dewlete zanena ke sîstemê qoricîtîye seke şebekeyê sûcan ê û paştî dana înan. 1996 de Serekwezîrê ê çaxî Necmettîn Erbakanî raporê MÎTî sey çimeyî mojnabi û vatbi ke ‘Sîstemê qoricîtîye sey şebekeya eroyînî xebitîyeno.’ Goreyê raporêkê 2006î zî qoricîyan 5 hezar sûcî kerdê. Nînan 2 hezar û 384 sûcê terorî, 934 sûcê vera malê merdiman, hezar û 234 sûcê vera merdiman, 420 sûcê qeçaxçîtîye kerdî. Goreyê doneyanê ÎHDyî mabênê 1985-2023yî qoricîyan sûcê vêşnayîş û vengkerdişê dewan, hêrişê cînsîyî, remnayîş, hêrişê çekdarî, înfazî ûsn kerdê.
Dewlete qoricîyan wasifnena
Selahîyetdarê dewleta tirke tim kombîyayîşanê çapemenîye de seba sîstemê qoricîtîye vanê ‘serekwte yo.’ Serekê Fermandarîya Artêşa Tirke Îlker Başbugo ke Ergenekonî ra tepişîyabi, 2008 de heman çi vat. 24ê tebaxa 2015î de Serekwezîrê ê çaxî Ahmet Davutogluyî Qesra Çankaya de qoricîyî kerdî meymanê xo û wasfê nînan da. 27ê nîsana 2022yî de Wezîrê Karanê Zereyî yê verênî Suleyman Soyluyî bi qiseyê ‘1985 ra nata nêverdêne ke no erd parçe bibo’ wesfê qoricîyan da.
Netîce
Dewlete wexto ke sîstemê qoricîtîye awan kerd, pîl kerd û resna na aste sûcê endamanê na rêxistinîye peygoş kerdî, teşwîq kerdî û paştî dayî ci. Coka qoricîtîye bîye şebekeyêka sûcan a dewlete.
Eke rojêke şer biqedo, bi des hezaran merdimê çekdarî (bi keyeyanê xo bi se hezaran merdimî) do se bibê? Komel do nê merdimanê ke hende sûcan kenê se bikero?
