Pêrî Wisar
Sey heme îtîqad û şaran kurdî zî merdeyan rê hurmet kenê û goristanî semedê înan bimbarek ê. Hukmato ke rayberê ci tim pê ayetanê Quranî û hedîsanê şerîfî qisey kenê Aşma Remezanî ya bimbareke de bi waştişê qesasî hêrişê goranê kurdan kenê.
Tewr peynî de zî Çewlîg de hêrişî vera goran ameyî kerdene. Dewa Cafranî ya kerraya gorê gerîla Engîn Kîşînî ya ke bi zazakî ser o ‘Çila zerrîya ma, lîlika çimanê ma’ nuştebi hetê leşkeran û qorîcîyan ra şikîyaye. Dayîka Kîşîne verê gorî de lawikî eştî lajê xo ser û vat ê se kenê wa bikerê nêeşkenê rûmet û şanê domananê ma çin bikerê.
Reyna gorê gerîla Sevda Serînyel zî raştê hêrişî ame. Dayîka Serînyele vat: “Kamyew dînî de no esto? Ma nê zulmî qebul nêkenê. Wa pêro dinya vengê mi bieşnawa; ez do gorê kênaya xo bêwayîr nêverda.”
Dima ra vera gorê şehîd Ekîn Morsumbulî hêriş ame kerdene. Dayîka Morsumbulî Fatma Morsumbul dayîkanê şemeyî ra bî û bi serran semedê vînayîşê gorê lajê xo Huseyîn Morsumbulî yo ke hetê dewlete ra ame qtilkerdene û cenazaya ci ameye vînkerdene tekoşîn rayra berd. Dayîke Fatma ke vatêne ”eke ez esteyanê lajê xo Huseyînî vînî ez do înan defin mekerî tim paştê xo de bikirişê” sey xeylêk dayîkanê bînan hema ke nêrasayebî esteyanê lejê xo dinyaya xo bedilnaye û kişta lajê xo Ekînî de ameye definkerdene. Dewleta ke dayîke Fatma gorê lajê ci rê hesret verda ewro hêrişê gorê lajê ci bînî kena.
Rîye erdî de çîyanê bingêyenanê ke merdiman ganîyanê bînan ra cîya kenê ra yew zî merdimî merdayanê xo kenê goran, defin kenê. Cematî bi rituelanê cîya-cîyayan merdeyanê xo kenê goran û şînê merdeyan tepişenê. Xeylêk şarî bi sembolan goranê xo nîşan kenê ke wa tarîx de cayê xo bîgêrê û çirey vînî mebê.
Kurdî zî goreyê tradîsyonê û îtîqadê xo merdeyanê xo defin kenê û înan rê sîya girê danê. Kulturê kurdan de meyîtî erdî de verdayîş û ci rê wayîr nêvejîyayîş şermo pîl o. Reyna hela ke merg bibo hêrsbîyayîş zî wedarîyeno û heme dost û nasî cenaza de yenê têhet dejê yewbînan pare kenê.
Kolonyalîstî şarê ke vera înan serewedarenê mirnayîşê înan rê qîym nêkenê seba ke gorê înan sey erjêk merê vînayenê wazenê înan her hetî ra çîn bikerê ke tarîx ra bêrê wedaritene. Kurdê sarewedartoxî ke semedê estbîyayîşê xo têkoşîno bêhempa danê raştê hêrişê tewr xofdar ê dewleta tirke yenê. Meyîtan rê îşkenceyo her qeyde yeno kerdene. Meyîtê xoverdayoxanê ke zerrîya heme kurdan de cayê xo girweto goristananê bêkesan de yenê definkerdene ke sey bêwayîr û bêerj bêrê ramotene.
Senî ke gorê Şêx Seîd, Seyîd Riza û embazanê înan ameyî nimitene bi eynî waştişî ewro zî hêrişê vera goristanan kenê. Wazenê ke kurdan ejanê înan ra raqilnê nasnameyê ci ra dûrî bifînê ke ci rê çok bidê dayene. Hêrişê vera erjanê kurdan bi hawayêke sîstematîkî yenê rayraberdene. La rixmê heme zext û hêrişan şarê kurdî wayîrê xoverdayoxanê xo vejîyeno û ramojneno ke qijê înan bêkes nîyê, peyê înan de şarêk esto.
Seba ke dewlete waşt ke keyeyan domananê ci ra raqilno têkoşîno girdî na nuqta de dest pêkerd ke rayberîya nê têkoşînî dayîkan kerde. Têkoşînê wayîrvejîyayîşê cenazayanê gerîlayan têgarayîş û şarê kurdî kerdî yew. Dewlete waşt ke bi hêrişê cenazayan têgêrayîşê azadîye yê kurdan bikero sist. La kurdan vera Dereyê Qeseban ke qijê înan mîyanê çopî de ameyî definkerdene dejê xo açarna hêrs û hîsgêrîya xo ramojna. Serranê 90an de hinda Kurdîstan de canazayê gerîlayan sey mîtîngan ameyêne definkerdene.
Bi averşîyayîşê zanayîşê neteweyî semedê şarê kurdî manaya mergî zî bedilyaye. Merg hinda têna merg nêbi. Kurdan dej û şîn açarnayî xoverdayîşî ke waştişê şehîdanê înanê bêmergan bêro caardene. Kurdê ke pê têkoşînê azadîye newe ra ganî bîyî çend ameyî kiştene xoverdayîşê xo hende gird kerd û têgêrayîşê kurdan her hetî ra bi girdêr. Coka dewlete vera serewedaritişê kurdan bi waştişê qesasî zafêr hêriş kena no zî sey vizêr ewro zî do têkoşînê kurdan girdêr bikero.
